Estamos a piques de lle poñer o ramo a un ano de entrega a combatermos as incertezas futuras. Na nosa vella Europa medra de xeito alarmante a insolidariedade e a xenofobia semella non ter lindeiros, velaí poñamos por caso o drama das persoas refuxiadas. E tamén medra a espoliación dos recursos naturais do planeta que habitamos.

Pola contra van en devalo as seculares conquistas dos nosos dereitos civís, democráticos e sociais, e na nosa vella nación milenaria continúa o abandono e o despoboamento do rural e a nosa cultura e a nosa lingua sofren agresións, desleixo.

Porén cómpre termos azos para (re)construír no novo ano algo do moito que levamos perdido. Sentidiño!

Moita saúde, moita poesía e moita felicidade neste 2017 que se achega para ti e os teus!

Miro Villar

E unha fotografía de Manuel Álvarez que acompaña este poema do libro descatalogado Gameleiros (Xerais, 2002)

“CHE” (Jesús Adrover González)

No deserto que somos calquera pescador
é home que multiplica peixe e pan para os seus,
en completo silencio reinventa o evanxeo
segundo San Mateo. Nunca haberá cronistas
para daren noticia do cotián milagre.

As persoas que seguen esta bitácora ou a miña conta de Twitter @MiroVillar puideron participar no sorteo de dous exemplares asinados do poemario Gameleiros (2002), con fotografías do guardés Manuel Álvarez, en fermosa edición xa descatalogada por Xerais, para así celebrarmos un novo ano 2017 e tamén que este blogue xa chegara até 1136 anotacións ou artigos nesta xanela aberta ao mundo o 28 de xuño de 2011.

Para participar había que lle dar axeitada resposta a esta sinxela pregunta:

Un dos gameleiros ten por alcume Che, que tamén é o nome da súa embarcación. A que se pode deber esta nomeada?

a) Por ser seareiro do Valencia CF.
b) Polo seu uso do pronome átono de dativo ou CI.
c) Por ser un nome de orixe hebrea.
d) Polo pronome relativo italiano.
e) Por Ernesto «Che» Guevara.

E as respostas debían enviarse como comentario na propia anotación do blogue crebas.blogaliza.org

nun chío coa palabra-chave ou hashtag #CheGameleiros

ou nunha mensaxe directa dirixida á conta de twitter @MiroVillar

A resposta axeitada era e) Por Ernesto «Che» Guevara.

E non debeu ser doado, contra o que eu pensaba, porque case houbo máis respostas erradas que deron na ferradura que aquelas que bateron no cravo. Moito me agradaría que todas elas recibisen exemplares do libro Gameleiros mais non era posible e foron sorteados dous entre todas as respostas atinadas. Cada exemplar leva a sinatura do autor e unha agarimosa dedicatoria especial para a persoa que o gañador ou gañadora sinale e esas dúas persoas foron:

Severiano Pérez Suárez, de Noia, nun comentario na bitácora.

@anxossobrino (Anxos Sobriño Pérez, Pontevedra), a través do Twitter.

Obrigado, moitas grazas a todas as persoas que participaron no sorteo.

E moitos parabéns ás dúas persoas premiadas e a gozardes coa lectura!

(O pino de Corcubion, nunha fotografía publicada en Vida Gallega, 25-07-1924, e noutra imaxe posterior de 1927, recuperada por Jano Lamas)

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para (re)lembrar «O pino de Corcubión», un poema de Gonzalo López Abente, unha árbore senlleira e simbólica. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

«O pino de Corcubión», un poema de Gonzalo López Abente

Ao fío do artigo publicado por Modesto García Quintáns no diario dixital Que pasa na Costa sobre a historia do antigo e desaparecido pino de Corcubión, que delimitaba os lindeiros dos territorios deste concello co veciño de Cee, lembraremos nesta anotación como esta árbore senlleira tamén pasou ao mundo da literatura e da poesía a través dos versos do muxián Gonzalo López Abente, quen aínda hoxe tería familiares da estirpe abentiana na vila corcubionesa.

A relación de López Abente con Corcubión tamén posúe unha vertente literaria. Sabemos que o seu primeiro poema (até hoxe coñecido) apareceu publicado postumamente dentro do libro Decrúa (1966) nun apartado final de «Recobrados», co título «Un velorio nunha aldea», datado en 1899, cando o poeta tiña 21 anos e aínda non estaba plenamente incorporado á escrita monolingüe en galego que o ía caracterizar andando o tempo.

Nesa altura, sobrancea a súa presenza habitual na prensa local e comarcal, nas páxinas dun xornal que tivo unha existencia efémera, El Celta de Corcubión, onde en 1901 xa publica artigos e poemas, aínda en castelán, e tamén nas de El Eco de Mugía. Periódico independiente, defensor de los intereses generales del partido judicial de Corcubión, xornal vencellado ao Partido Liberal e do que se conservan escasos números, que mesmo chegou a dirixir.

Anos despois, sendo xa o autor de dous libros éditos, publicou outro poema intitulado «Camiño da Terra» no xornal Nerio, ano II, nº 11. Corcubión, 1/VI/1921. E ao pouco tempo gañou cun longo poema que leva por título «Ara-Solis» un concurso literario na vila, pois así consta no mecanoscrito que nos facilitara no seu día o antropólogo muxián Manuel Vilar, onde sinala de maneira literal: «Primeir premio no Certamen / Literario celebrado en Corcubión / no mes de setembro de 1.921»

Desta época é a primeira versión do poema sobre o pino de Corcubión. Daquela aínda levaba por título «O pino derrubado» e apareceu reproducido en Nós. El Noroeste, A Coruña, 19 de novembro de 1918; en O Tío Marcos da Portela, Parrafeos c’o Pobo Gallego, Ourense, 43, 21 de novembro de 1918; e por último en A Nosa Terra, 73/74, 5 de decembro de 1918.

Con pequenas mudanzas o poeta recobrouno para ser publicado na revista Nemancos, que só tivo tres números e que creou o finado e chorado cronista ceés Baldomero Cores Trasmonte. Desta volta o poeta tamén muda o título por «O pino de Corcubión», Nemancos, Cee, 1, 1953. E nesta publicación afirma que se inspirou nunha crónica do propio Cores Trasmonte, cando a creación do poema viña de décadas atrás.

Finalmente, o texto tamén foi incorporado polo seu curmán Horacio Bermúdez Abente, emigrante na Arxentina, cando compilou textos dispersos do poeta muxián postumamente no volume Decrúa, que levaba por subtítulo Poemas e que apareceu nun selo editorial denominado Edicións Muxía en Buenos Aires e con datación no ano de 1966.

Velaquí a última e definitiva versión do poema «O pino de Corcubión»:

19
O PINO DE CORCUBIÓN

Inspirada nunha crónica
de Cores Trasmonte.

¿Ulo o vedro piñeiro, o Patriarca
das hostes rumorosas
que bulen nas encostas bretemosas
da nativa comarca?

O enfesto centinela,
o inspirado cantor, o bardo vello
que se ollaba no espello
de cristal, nesta orela
da ría meiga, transparente e mansa,
para sempre descansa.

Hoube un machado forte;
¿de quen sería?
hoube un beixo de morte,
¿quén o daría?

¡O vento…! ¡O vento…! din as raparigas
que choran polo amado trovador.
Nunha aperta axuntadas pola dôr
quedan dúas amigas…
—unha soia, galana e quisquilleira
deitada na ribeira—.

(Fotografía de ©Xesús Búa)

A sección «En primeira persoa» da edición comarcal do xornal La Voz de Galicia en Carballo adoita dar acollida a textos nos que diferentes voces do mundo da cultura escriben sobre si propias. Onte, domingo, a escritora Marilar Aleixandre, recén eleita académica numeraria da RAG co fermoso discurso de ingreso «Voces termando da paisaxe galega», asinaba no devandito xornal un texto intitulado «O escintileo do Batallón Literario da Costa da Morte», no que lembra que a súa escrita poética ten moito de débeda coa experiencia que partillamos nos anos finais da década dos noventa, pois precisamente o ano pasado facíase o vinte aniversario do nacemento do BLCM.

A recordación desta experiencia na palabra de Marilar Aleixandre xúntase a outras dúas que xa temos referido nesta bitácora, primeiro a lembranza do poeta e libreiro fisterrán Modesto Fraga, conversa que nestoutra ligazón pódese ler ao completo e a segunda na escrita da poeta María Lado, que tamén nos acompañou na aventura do Batallón Literario da Costa da Morte, ambas e dúas inseridas en cadansúa entrevista no dixital Noticieiro Galego, en faladoiro co escritor e profesor estradense Carlos Loureiro.

Deseguida reproducimos ao completo a interesante reflexión de Marilar Aleixandre:

O escintileo do Batallón Literario da Costa da Morte

«Cando fun chamada a formar parte do Batallón, tiven a certeza de ser unha escritora da Costa da Morte»

MARILAR ALEIXANDRE

29/01/2017

Hai quen di que existe a Costa da Morte e quen pensa que é produto da nosa imaxinación. Hai tamén quen cre as escritoras e escritores da Costa da Morte sermos un conxunto diferente, singular. Nesta idea o Batallón Literario da Costa da Morte, de vida escintilante entre 1996 e 1999, tivo un papel crucial.

Para min son cuestións de importancia xa que debín empeñarme en seducir unha lingua que non era a miña lingua nai, un país que non era o de nacemento. Claro que o nacemento é debido ao azar e, se eu escollín ser galega, é debido ao non menos cego amor. Mais unha cousa é como nos sentimos e outra como nos ven os demais. Cando fun chamada a formar parte do Batallón, tiven a certeza de ser unha escritora da Costa da Morte.

O 29 de xuño de 1996, atendendo á convocatoria realizada por Rafa e Miro Villar, xuntabámonos en Cee unha vintena de escritoras e escritores, entre eles María Lado, Estevo Creus, Xabier R. Fidalgo, Concha Blanco, Mónica Góñez, Modesto Fraga, Alexandre Nerium, Paco Souto, María Canosa, Suso Bahamonde, Xandra Tedín, Abel Méndes, Xaime Trillo ou Tomás Lijó. A meirande parte eran xente moi nova -a excepción eramos Concha e mais eu- e poetas. Nalgúns casos, como os irmáns Miro e Rafa Villar, posuían libros publicados e premiados desde comezos dos anos 90. Contaban, así mesmo, cunha traxectoria de activismo cultural a prol da lingua e a literatura galegas, fose en asociacións como Arre Sentelha!, de Vimianzo, Blas Espín, da Ponte do Porto e Un Medio, de Cee, fose en proxectos editoriais como Edicións do Dragón, que publicou fermosísimos cartafoles de poesía.

O Batallón organizou outros dous encontros, en Corcubión en 1997 e mais en Vimianzo en 1998, mais sobre todo, por entendermos que a poesía debía saír á rúa e ser recitada en voz alta, recitais. Recitabamos en lugares da Costa da Morte moi belos, o Castelo de Vimianzo, a Capela do Pilar en Corcubión, mais nos que, sobre todo en decembro, ía un frío, unha viruxe tremendos. No poema Sublimado corrosivo, de Mudanzas, aludo a estes recitais:

«Desafiamos o frío no máis cru do inverno / recitando poemas / en decembro / acadamos o sublimado inverso / chuspindo as metáforas como fume / transformábanse en pedras de corisco / antes de estrelarse no chan»…

Entre os recitais nos que as refachas de vento -tan desta terra, non en balde perto de Toba hai unha Porta Ventosa – ameazaban con levarnos, e a publicación de Mudanzas en 2007 transcorreron dez anos. Neste tempo, en grande parte debido ao Batallón, eu percorrín o camiño da narrativa á poesía. Pois hai doenzas contaxiosas, e a poesía pode ser unha delas.

Na revista do Batallón, Feros Corvos, publiquei por vez primeira uns poemas, que máis tarde acabaron formando parte de Abecedario de árbores. Xurdida dun grupo de poetas, media ducia do Batallón, Rafa Villar, Estevo Creus, Xabier R. Fidalgo, Modesto Fraga, Paco Souto e eu mesma, parte doutros colectivos como Chus Pato, Yolanda Castaño, Marta Dacosta, Chus Nogueira ou Emilio Ínsua, a editorial Letras de Cal publicou de 1997 a 2002 catorce libros, entre eles os primeiros de poetas tan relevantes como María Lado, Celso Fernández Sanmartín e Carlos Negro. Nas xuntanzas do comité editorial tivemos debates que axudaron a configurar un enfoque sobre a poesía distinto do existente en Galicia até entón, a facer oír a voz das poetas mulleres, un trazo novidoso da poesía dos 90. Por todo isto, eu teño unha grande débeda co Batallón.

Se existe ese territorio que creamos coa imaxinación, esa costa onde a Morte non porta gadaña senón bicheiro, esas lagoas e xunqueiras, illas deshabitadas, montes nus, se non é só producto dun soño, a lingua é o mapa que nos permite transitalo, percorrer demoradamente a súa pel, nunha palabra, seducilo.

(Fotografías do Arquivo de Luís Lamela)

Moito aprendemos grazas ao labor de investigación histórica e de divulgación que realiza a miúdo o meu caro amigo Luís Lamela. Desta volta escribiu unha magnífica evocación sobre a memoria histórica das organizacións sindicais na II República no artigo intitulado «Reivindicaciones sindicales en Cee y en Corcubión», publicado na súa sección «Galicia oscura, Finisterre vivo» que adoita dar a coñecer na edición comarcal de Carballo de La Voz de Galicia.

Hónrame reproducir nesta bitácora o seu artigo, que se pode ler en papel ou tamén nesta ligazón, ao tempo que parabenizamos máis unha vez ao seu autor. Velaquí un texto de referencia para todos nós:

Reivindicaciones sindicales en Cee y en Corcubión

El 1 de mayo de 1936, las centrales de los dos pueblos organizaron una marcha conjunta, la primera

Luís Lamela

31/01/2017

No existe duda de que la historia explica cómo hemos llegado al lugar donde nos encontramos actualmente. Y, como estas citas de Galicia oscura, Finisterre vivo se convirtieron en un lugar de encuentro con la memoria local y con la historia de A Costa da Morte, quizás sea oportuno ofrecer hoy un poco de historia sindical a la que muy pocos prestaron la debida atención. La lucha que los sindicatos y el comité de empresa está desarrollando para evitar la venta de las centrales hidroeléctricas de Ferroatlántica, podría hacer interesante conocerla.

Poco después de proclamarse la Segunda República española, en 1931, se constituyeron en Corcubión y Cee dos sociedades Obreras de Oficios Varios, la de la villa de San Marcos afecta a la CNT y la segunda a la UGT socialista. Poco tiempo después, y obedeciendo la orden de la Federación Regional Obrera, los sindicalistas y obreros corcubioneses declararon una huelga intentando cerrar comercios y prohibiendo que las lecheras repartiesen leche.

Los huelguistas pertenecían a los sectores de la pesca, marineros y estibadores del muelle y también algunos labriegos poco acostumbrados a la unión sindical y a la lucha obrera. La sociedad corcubionesa recibió el paro con cierto sarcasmo, argumentando que la mayor parte del año ya estaban en huelga forzosa por falta de trabajo los unos, y por los frecuentes temporales que impedían salir a faenar, a los otros.

No obstante, según fueron pasando los meses y los años tanto los sindicalistas de uno y otro pueblo fueron ganando el respeto de sus contemporáneos, negociando con los patronos mejoras que a todos beneficiaron.

En los primeros meses de 1936 el corcubionés Luis Prados se hizo cargo de la presidencia de la Sociedad Obrera de Oficios Varios, La Igualdad, y este sindicato, para celebrar el 1º de mayo decidió festejarlo conjuntamente con los sindicalistas de Cee.

Y, así, a las 16 horas del citado día partió una concentración de obreros de Corcubión camino de la villa de A Xunqueira, recogiendo a los ugetistas ceenses y retornando todos juntos a Corcubión, pacíficamente, y con dos filas de servicio de orden, con el fin de exponer ante el consistorio de la villa de San Marcos sus reivindicaciones conjuntas.

De esta manifestación nos queda el testimonio del corcubionés y sindicalista Pedro Abelleira Freire, Pedro de Costa, que envió una fotografía (la de la imagen) a un amigo que residía en la Argentina, Manuel Lorenzo Rivera O Caloio, escribiendo al reverso de la misma: «Ten en conta que foi a primeira que neste pobo cheo de miseria, falto de traballo, e morto de fame se fixo con este contexto. Por esta verás que dous pobos que sempre se odiaron hoxe se abrazan fraternalmente». Todo un hito sindical para la comarca de Nemancos, la actual de Fisterra.

Otra, y multitudinaria

En el mes de julio siguiente, y antes del levantamiento militar franquista, los sindicalistas de Corcubión participaron en otra multitudinaria manifestación que juntó también a obreros de Cee, Ameixenda, Ezaro, O Pindo… encabezadas por las autoridades civiles locales y rematando la concentración frente a la casa del consistorio.

Allí, compartiendo objetivos comunes y razones muy serias para la alarma social, procedieron a la lectura de varios telegramas enviados al Gobierno de la nación, hablando en el acto, además del alcalde Francisco Cerviño Sabater, los sindicalistas José María Ferrío, Clemente Blanco Clemente de Élida, Manuel Rodríguez y Benedicto Lago.

Pesimistas, pero incapaces de renunciar a la esperanza y queriendo evitar incrementar la precariedad y la pobreza de los propios obreros y sus familias, así como la falta de horizontes para ellos y sus hijos, pidieron poder seguir beneficiando carbón inglés en lugar del asturiano que quería imponer el Gobierno, al considerar que supondría la huida de buques extranjeros hacia puertos portugueses y la ruina del carboneo en la ría.

Y, en esta lucha, pacífica, fueron apoyados tanto políticamente como con presencia de una campaña mediática por el diputado nacional, Pepe Miñones, de Unión Republicana.

No obstante, fue la sublevación militar-franquista quien puso definitivamente la puntilla al carboneo en la ría y se llevó todo por delante, convirtiendo a los sindicalistas, por la defensa de sus derechos laborales y de la democracia republicana, en revolucionarios a los que perseguir y a muchos exterminar físicamente, contando después una historia de buenos y malos, contradictoria con lo que supimos después.

Por último, podríamos convenir que los sindicalistas quizás no fuesen héroes, pero indudablemente tampoco fueron los villanos que pintaron los militares sublevados franquistas y sus cómplices durante el levantamiento militar y la dictadura y los consejos de guerra a los que fueron sometidos. Sin duda, con su muerte les hicieron mártires.

Recibo na caixa do correo electrónico este convite para o lanzamento ou presentación da obra A relixión do mar, o novo libro de Xosé Iglesias, que vai ter lugar o vindeiro xoves 2 de febreiro ás oito da noite na compostelá Libraría Pedreira.

Do noso amigo Xosé Iglesias (Cee, 1974), mariñeiro e poeta ou poeta e mariñeiro, xa se falou aquí ou acolá, lembrando que mantén unha ben interesante e suxestiva canle propia de comunicación poética e do saber da súa arriscada profesión no mar a través de videos en youtube.

A relixión do mar gañou o IX premio de poesía Victoriano Taibo, que convoca o Instituto de Estudos Miñoranos. Dese libro reproduzo o poema «Costa da Morte», un dos textos que ten a Costa da Morte na súa cerna, que se pode escoitar recitado coa súa propia voz neste video, ao que segue o texto facilitado polo propio autor, a quen llo agradecemos e a quen parabenizamos polo premio e pola publicación. Medre o Mar!

(Adicado o profesor José Baña Heim , autor do libro
Costa de la muerte
Historia y anecdotario de sus naufragios)

Costa da morte

Camiña  o  vento  na  pedra
Nas  árbores descarrilan as  sombras
do semblante
Emerxe o alento místico da borrasca
O fío  que  cose  os retais da dor
O  martelo  calafatea as  feridas da noite
Nos  cons están  os  coitelos
As  voces dos afogados
As  unllas  que  desgarran a mexilla
As  baleas chaman os  capitáns
No monte os bois
alumean o camiño do faro
O paso  invisibel da  santa   compaña
Un carpinteiro  de  ribeira
constrúe un barco
Embarroa  as  cadernas
con unto de temporais
Un mariñeiro  encarna  as  nasas
coa fame dos  fillos
E dálle  avante¡¡¡
Nos  peiraos os  lobos escriben
a  historia de  cada   embarcación
Todo é luz todo  é noite
Todo  é  calma  todo  é inferno
As  situacións  dos  navíos
confúndese na xerfa.
Os  crebeiros érguense cedo
para atopar  restos do naufraxio
Cabo Fisterra, Vilán
Traba, Sisargas
Un home espido constrúe
un museo no argazo
Chove por  riba  dos bois
Levan  nos cornos
os lóstregos da infamia
Dous rapaces famentos
ollan o  horizonte

(Imaxe tirada da páxina Camariñas. Ruta de los naufragios)

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para facer lembranza da «Efeméride: 120 anos do naufraxio do «City of Agra» e un poema de Antón Zapata García», que por certo é un testemuño que demostra o feito de que sempre houbo fortes temporais de mar e vento como os que vivimos nos tempos de hoxe ou se cadra aínda peores, ide vós saber. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Efeméride: 120 anos do naufraxio do «City of Agra» e un poema de Antón Zapata García

O 3 de febreiro de 1897 produciuse no baixo Canesudo ou Negro, á entrada da enseada de Arou o naufraxio do barco inglés «City of Agra», cando navegaba con carga xeral desde os portos de Glasgow e Liverpool con destino a Calcuta para mercar elefantes, tigres, rinocerontes, serpes e outros animais para os zoos londinenses. Da tripulación (capitán e 71 tripulantes ingleses e indios malabares) faleceron 29 persoas. Moitos mariñeiros da localidade próxima de Camelle recibiron da coroa inglesa unha medalla coa inscrición «For Gallantry and Humanity. 3 february 1897» polo heroico salvamento de moitos dos náufragos. A compañía de Salvamentos fixo doazón da campá do barco á igrexa do Espíritu Santo de Camelle e nela figura a inscrición «City of Agra». Cfr. Baña Heim [1980: 31 – 56]. E Campos Calvo-Sotelo [2002: 392 – 408], “El «City of Agra»: A la búsqueda de animales salvajes para el zoo de Londres”, que data o naufraxio un día antes, o 2 de febreiro de 1897, corrixe a cifra de vítimas, 33 mortos (9 europeos e 24 indios), sinala outra inscrición nas medallas «For Gallantry and Humanity. Regina Britanicum» e fala dunha semana de naufraxios en Arou e Camelle, pois uns días despois ían ao fondo o noruegués Standard e o inglés Daylight. E iso que nesta altura xa funcionaba o novo faro de Cabo Vilán, que substituía o vello aínda en funcionamento cando o anterior naufraxio do Serpent.

Por parte, escritor Rafael Lema, autor das máis completas e sólidas investigacións sobre os naufraxios na Costa da Morte, tamén lanzou a hipótese do posible achado do lugar do enterramento dos náufragos do mercante «City of Agra».

Alén destas referencias, cómpre lembrar como este suceso inspirou a poesía de Antón Zapata García (Laxe,1886 – Bos Aires, 1953), que tamén poetizara o naufraxio do Serpent.

O poema intitulado «O afogado do “City Agra”» non foi compilado no seu único libro, A Roseira da Soidade (1954, e non 1953 como se adoita dicir), un volume póstumo que Zapata non puido ollar polo seu falecemento semanas antes de que saíde do prelo, aínda que o epistolario demostra a súa participación até o máis mínimo detalle na edición.
O texto está recollido no apartado II.2.2. Poemas dispersos (publicados en revistas e xornais) da nosa Tese de Doutoramento A poesía galega de Antón Zapata García. Edición e Estudo e aparecera no Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, Bos Aires, no1157, 30 de setembro de 1951, sendo un dos últimos poemas que publicou, coa dedicatoria:

«Para ALFREDO BALTAR, / pol-o outo amor que lle tén / ao Mar e ao Idioma Galegos». Aparece datado polo autor: «Bós Aires, Setembro de 1951».

«O afogado do “City Agra”» é un longo poema narrativo que narra outra historia dun naufraxio nun temporal, xa no primeiro verso di “Houbera mar de fondo a sete mares”. Polo título e polos versos sabemos que se trata do “City of Agra” (Agra é unha cidade da India, na que se atopa o mausoleo do Taj Mahal, naquela altura aínda era colonia inglesa), mercante británico que embarrancou nos baixos de Camelle, cando o pai do autor era carabineiro. Ben sabido é que o naufraxio foi un suceso verídico, polo que tamén debe ser certo que o poeta debeu acompañar a seu pai na procura do cadáver dun afogado deste barco que deixaran “uns pescos de Fisterra” ao morrerlles a bordo por hipotermia despois de o rescatar do mar. Quedou esquecido en Laxe, como sinala o poema na derradeira estrofa.

O AFOGADO DO “CITY AGRA”

(I)

Houbera mar de fondo a sete mares
con forte nordesía, espenuxado,
pois derrubóu valados e petriles
e ás lanchas fixo anacos.

Nos baixos de Camelle, o “City Agra”
—un trasatrán ingrés embretemado—,
atopara unha foxa verdenegra,
no fondo, antre os algazos.

Fuxiran, dende a vaga, catro días,
e inda couceaba o mar, rebranquexando
coma se lle ferveran sulfataras
ou escumas do Facho…

Non se vían pandorcas nin pardelas,
aros, piras, petreles nin mascatos…
¡Tan soio os corvoransos e gaivotas
berraban seus presagos!…

(II)

Do posto dos gardiáns carabiñeiros
meu pai tiña o comando,
anque soio sortéabanse por regra,
de nuite, no despacho:

Poucas vesces as praias de Soesto,
de Traba e Laxe, ollaron
as parellas dos máusers e capotes,
e os ros, avesullando…

Soiamentes, nas noites moi sereas
Do meiguicento vrao,
rebrilaban as bocas dos fusiles
cal vagalumes tráxicos…

Con temporal, a costa defendíase
c’os tombos, a poutazos,
contra quen pretendera algún alixo,
seu vixilar bulrando…

(III)

—Vas vir comigo, deica ao Preguntoiro
que hai un home afogado—
eisí, nomáis, moi séreo, meu pai díxome,
meus ollos fixo ollando…

—Antre o Carreiro e a posta devandita,
arrentes d-un valado
—engadía meu pai, medindo as verbas—,
paresce que o deixaron

uns pescos de Fisterra, que correron
o temporal do sábado
deica a Malpica, e, dempóis, de volta,
recolleron o náufrago;

mais, axiña, morréuselles abordo
por non poder quental-o:
¡non tiñan cobertores, pan, nin lume,
nin un pouco de caldo!…

Esta mañán, cando ía abril-a porta,
alcontréi ises datos,
moi mal escritos, n-un papel d-estraza
que puxeron por baixo…

Haste de vir comigo —repetía—
moi logo hemos topal-o,
porque é preto o lugar, que ben coñeces,
e son sinxels os datos…

E alá fomos os dous, falando d-el-o,
aluburando o paso
pol-o camiño estreito d-unhas hortas
que dinlle: “Agra de Abaixo”.

(IV)

Sóbor das hirtas pedras do sendeiro
que bordexa ao peirao,
de súpeto, atopámol-o difunto
de azues ollos cándidos,

que, quizabes, tal ves, ficaban ríxidos
por mor de algún espanto,
ou a espera do ausilio miragroso
de deuses iñorados…

Vestía pantalón azul mariño;
era roxo, penllado;
tiña posto o chaleque salvavidas,
e os pés tiña descalzos.

Uns fondos arrabuños nas meixelas
—¡parescían sangrando!—,
relembraban ás unllas dos canouros,
os cans do mar alarbios…

—¡Probe mozo!— ollándoo, tristemente,
meu pai dixo, moi baixo,
namentres que a congoxa me afogaba
e os ollos se mollaron…

Despóis… despóis… a procisión das xentes
do rexo porto artábrico:
Todo o povo pasóu a ollal-o morto…
houbo choros… salaios…

(V)

N-un alpendre, dadentro de unha cerca
—¡eu vin-o, meu coitado!—,
os médicos da vila, o probe corpo
lle abriron, xa abüado…

Como tiña tatuaxe tod-ó peito
e, no médeo, un triángolo,
non quixo darlle o crego cristián terra…
¡e n-un horto enterráron-o!…

Do CONSULADO ingrés xamáis se soubo
que algún viñese a ollal-o…
¡Probiños, os coitados mariñeiros!…
¡¡¡—Probes, os afogados!!!… //

Hai 81 anos, tal día coma hoxe, 8 de febreiro de 1936, o poeta Antón Zapata García asinaba a primeira das tres cartas do seu epistolario co polígrafo, Xosé Filgueira Valverde, que na altura estaba a preparar unha Escolma da Lírica Galega para o Seminario de Estudos Galegos (SEG), proxecto fanado pola guerra civil, carta que vai acompañada dunha Biografía tamén escrita polo poeta, unha (Auto)Poética, unha reflexión sobre a «Lenguaxe», unha Bibliografía e unha ampla selección dos seus poemas.

O propio poeta fala das orixes nun texto inédito que acompaña esta primeira carta que lle escribe a Xosé Filgueira Valverde, na seguinte «Biografía»:

Ascendencia

Bisabós paternos: Manoel Zapata (aragonés) e Dominga Ponte (coruñesa). Formaron o seu fogar na aldea de Sarandóns (Abegondo). Alí morreron.-

Bisabós maternos: Francisco García Losada, de Laxe, e Xoana Pondal Frois, do Couto (Ponteceso). Viviron e morreron en Laxe.-

Abós paternos: Domingo Zapata Ponte, de Sarandóns, e María Barbeito Fariña, de Betanzos. Viviron e morrreron en Sarandóns.-

Abós maternos: Xosé García Pondal, de Laxe, e María Moreira Álvarez, do lugar de Mórdomo, do mesmo ayuntamento. Viviron e morreron en Camariñas.-

Pais: Mari-Pepa García Moreira, de Camariñas, e Antón Zapata Barbeito, de Sarandóns. Viviron e morreron en Laxe.-

Nacimento: Nacín na vila de Laxe o 26 de Febreiro de 1886.-

Residín, ademáis, do lugar nadal, na vila de Camariñas (n-ésta, pouco tempo), deica ôs 16 anos e pico, edade na que vîn pra Bôs Ars (Arxentina), cidá na que resido dende o ano 1903, mes de Setembro.-

Chámame, cada ves máis, a terra nativa, e, singularesmente, Laxe, na câl penso pasar o resto da miña vida, sintindo os latexos da natureza nos seus máis ben queridos fillos: a terra e o mar galegos.-

Por parte, no apartado intitulado «Obra» sinala que en 1911 comeza a escribir e faino, nun primeiro momento, en castelán, lingua que irá substituíndo a favor do galego. De novo, os textos enviados a Filgueira Valverde son fundamentais para coñecermos estes datos:

Dende 1911 comenza a miña laboura, no idioma castelán, côxuntamente c-ô idioma galego, deica ô presente. No 1920, tiven o acésite con «Volvoretas».-

E, anteriormente, no apartado intitulado «Formación» engade:

No ano 1911 gañéi o primeiro prémeo otorgado pol-o «Casal Catalá» â poesía castelán, c-un soneto, nos Xogos Froraes patrociñados pol-a devandita istitución.

Os datos enviados por Antón Zapata García a Filgueira Valverde iluminan este afastado período creativo, dominado aínda pola creación en castelán:

Ademáis, estudéi Retórica e Poética (de N. Campillo), dêtidamente. Nembargantes, concurrín muitas veces ôs cursos da Facultá de Filosofía e Letras, de Bôs Ars, pubricando cinco sonetos na rivista «Verbum», órgao da Federación Universitaria, no ano 1918, feitos, aquéles, no idioma castelán. N-éste, nas rivistas «Caras e Caretas» e «Fray Mocho», pubriquéi vintatantas composicións poéticas, que, con outras, suman: 165.-

Cabo da información biobibliográfica solicitada, o poeta acompaña copia de 46 composicións, a maioría delas incorporadas con posterioridade ao libro A Roseira da Soidade (1954).

Así a todo, malia non existiren calcos nos seus versos, vai ser a poética de Amado Carballo da que se vai sentir máis próximo como, de feito, confesa na «Poética» que acompaña esta primeira carta a Xosé Filgueira Valverde:

Os roteiros da chamada «Nova poesía» non deberan ire, ô meu ollar, máis lonxe do que xa foron, pra ben da futura colleita, valla a comparanza: Dos camiños xogorales do sinxel Amado Carballo, porque, persistíndose nos módulos da eisaxeración eispresiva nos versos ―se versos pode chamárselles a ringlas de prosa que semellan tubos d-órgao, sin rimo nin rima― brancos, serían millores―, chegaráse ô momento no que os «neo-versos» ―algún nome hai que darlles― soio os entenderá quen os zurcío… e, âs vezes, nin siquera éso: han sere, no recordo, coma persoas que un crê que tratóu, máis non sabe ónde: ¡tépeda escuridade!…

Na mesma carta engade outro apartado intitulado «Formación» onde subliña moitas das súas lecturas poéticas:

Lêr muito, sin anudamento nas leituras ―novelas, poemas, socioloxía―, anque preferindo, sóbor todo, ôs poetas galegos: Curros, Pondal e Rosalía ―ôs que co[n]siño agora no xeito que os fun coñecendo―, preferindo a Pondal pol-a ánima vouga e bretemosa, e, tamén, pol-a cerna galega que contén o seu libro inmortal: «Queixumes dos Pinos».

No senso universal, ademiro ô Dante, na Diviña Comedia, e, ademáis, porque, idiomáticamente, foi, c-ô toscán, na Italia, o que o idioma galego será, sóbor dos idiomas ibéricos, comenzando a xeira con Edoardo Pondal.

Guerra Xunqueiro, Heine e Baudelaire, teñen, no meu esprito, un dileito lugar, como poetas; e, Gracián, Aristóteles, Schopenhauer e Nietzsche, coma filósofos, por non mentar máis.-

Finalmente, a súa reflexión sobre a lingua aparece nun inquérito que tiña que responder ao esquema previo facilitado por Filgueira Valverde e contemplar unha valoración sobre a «Lenguaxe», que debería incluír datos sobre a «Rexión da nosa terra onde se afincan os seus modos de espresión» e sobre as «Preferencias na dialectoloxía galega e criterio ortográfico»:

O idioma que falo dende o colo da miña nai ―«ouh, língoa ôs meus sentidos docîsma máis que a mel»―, (eisí dixo o catalán Aribau na oda “A Patria”), é o das terras de Bergantiños e de Xallas ―a mariña e a montaña―, pois, Laxe, vila onde nacín ―remárco o dîto―, abrangue âs dúas rexas voces dos antenados; voces que, consideiro, fono as que a Pondal lle deron o seu incomparábel modo eispresivo, único, e que tanto infruxo [oguipo] nos poetas galegos, especialesmente no López Abente, Cabanillas Enríquez e Taibo García; e, tamén, na prosa, no Otero Pedrayo.

Sóbor das regras ortográficas, consideiro que débese ficar de compreto acordo ―pol-o menos, por unha boa tempada― co-as normas provisóreas aconselladas pol-os estudosos e capacitados homes do Seminario d-Estudos Galegos, de Sant-Iago de Compostela.

Primeira carta a Xosé Filgueira Valverde (8 de febreiro de 1936)

Bôs Ars, Febreiro 8 de 1936

Sr. Don Xosé Filgueira Valverde

Pontevedra

Do meu maor recoñ[o]cemento:

Recén antonte ―que fun pol-a Federación de Sociedás Galegas, Belgrano, 1732―, me fói entregado o seu estimábel chamamento ―fico moi agradecido, repito― pra que eu lle mande algún poema meu. Eisí cumpro, con colleita que vostede xusgará: Son 46 traballos a elexir ô seu vêr.

Pro, agora, davante de toda outra eispresión: ¿cómo pagarlle a vostede dîto chamado, que refrexa o seu bô relembro encol da miña persoa? Fico por sempre deudor seu.

… “Apenas teño cousa súa. I-as que coñezo intrésanme de cheo” ―, dí, por remate, con «unha aperta», o refirido comuñicado que tivo a xentileza de remesarme. A emoción é raíña e siñora do meu esprito diante as verbas súas, que deixo siñadas: Son mans fraternals que vostede me tênde pra que sexa miña laboura coñecida; son, tamén, aseguranzas de que poideron os meus versos facer pa[r]ar as súas miradas esprituales n-éles, e, eisimade, intrés de máis coñecer outros e outros versos; e, máis que todo el-o, «unha aperta», vaor incalculábel pra mín, cáseque desconocido.

Xa sab[er]ía eu dos seus bôs sentimentos: léndo a novela «O Vigairo» ―vai p[a]ra nove anos―, xa notéi o seu outo, amplo e fondo coñecimento idiomatico galego, e, máis que nada, a [cerna].

Teño muito intrés en escrebirle con máis devagar, porque, agora mesmo, vou ire ô Correo Central a certificar a remesa da presente carta e demás engadidos â mesma.―

Nembargantes a presa, felicítoo pol-o posto d-honoranza que representa facer oxe una Antoloxía de Poetas Galegos, ¡tan arelada!…

Alá van as miñas mans fraternas, agradecidas, deica âs súas, tamén hirmáns, c-unha aperta.

Seu e de Galiza, por sempre.

Rúbrica [Antón Zapata García]

Nótola: Fágame o ben de acusarme recibo, por certificad[a], â súa casa: Sáenz Peña, 469, Departamento Nº 2. ―Bôs Aires―

Tres anos despois do pasamento de Gonzalo López Abente (Muxía 1878 – 1963) publícase na emigración bonaerense o volume Decrúa. Poemas con colofón no 11 de xullo do 1966, na Imprenta López e dentro das efémeras Edicións Muxía (1966), que dirixían o sobranceiro galeguista Arturo Cuadrado e o curmán do poeta muxián Horacio Bermúdez Abente, este último escribe un pequeno prólogo que chama «Noticia» para xustificar a publicación das «cuartillas» orixinais que viñeran a parar ás súas mans.

Os editores ordenan os textos en catro partes: «Decrúa», «Cantigas», «Desacocho» e «Recobrados». A datación dos mesmos vai desde 1899, o primeiro poema de López Abente «Un velorio nunha aldea», ata dous poemas que escribiu no ano 1957.

Pois ben, a terceira parte intitulada «Desacocho» aparece o poema «No centenario de Pondal», datado polo propio Gonzalo López Abente o 8 de febreiro de 1935, no que homenaxea ao seu parente. Velaquí

NO CENTENARIO DE PONDAL

O vello e nobre Bardo
da terra de Breogán,
envolveito nas brétemas,
vistïdo de luar,
co-a iarpa sonorosa
pendurada na man,
da inspiración as azas despregadas
vive cantando no nativo chan.

Ulo a leda lembranza
do amor compostelán
que se ergue magoada
na gándara longal?
Ide â terra de Xallas
que o ten visto pasar
de estudante a cabalo
cara o paterno lar;
e as uces montesías
e as xestas vos dirán:
—Rebrilaba o sol na frente
do fillo de Breogán.

Ainda a fada Rouriz
canta nos vellos Casás
de Nemiña, pieitando
seus cabelos cara o mar,
e siguen os negros corvos,
no seu constante voar,
indo do monte da Croa
ao facho de Touriñán.
E a divina Morpeguite,
doce e lánguida, na paz
acougada, tempra a iarpa
do Bardo bergantiñán.

Desde o alto de Bértoa
o esprito inmortal
abesulla os misterios
do verdecente val.
Os outivos piñeiros
en formación marcial
ao vento dan rumores
de bélico metal.
Recubertas de ferro
inda se ven pasar
as lexións ben tecidas
da nosa antiguedad;
e nas furnas escuras
as escumas do mar
tecen brancas estrofas
para un himno trunfal.

¡Bergantiños, Bergantiños,
de terra roxa ao arar;
sangue e cerne do poeta,
ben te podes alaudar!

O río Anllóns cantareiro
indo polo seu vieiro
cara o mar da costa brava,
de cote na Ponteceso
un anaco descansaba
adeprendendo un cantar.
E por eso
leva no peito gardada
a lembranza venerada
do poeta secular.

A branca lúa crecente,
aterecida de frío,
metíase na corrente
líquida e mansa do río
para poder escoitar
mellor o novo cantar;
e a campana doente
do lugar bergantiñán
choraba constantemente
por aquel preso de Orán.

Río, brétemas, campanas,
piñeiros, craro luar
que levades nas entranas
a vos do vello Gundar;
por estas terras amigas
espallade sen cesar
as aceiradas cantigas
do fillo de Breogán.

8 de febreiro de 1935.

No último número, 212 (outubro, novembro, decembro do 2016) de Grial, Revista Galega de Cultura, que desde hai uns días xa anda polas librarías, e tamén se pode adquirir en edición dixital desde a propia páxina da Editorial Galaxia, asino na habitual sección intitulada «O espello das letras» unha recensión intitulada «Poesía (necesaria) contra os feminicidios» para dar conta do libro de poemas [Obituario], de Rocío Leira. Unha versión previa desta recensión viu a luz no dixital Que pasa na costa.

Por outra banda, este ben interesante número, 212, está centrado na «Historia e memoria do 36», monográfico coordinado polos historiadores Lourenzo Fernández Prieto, Antonio Míguez Macho e a crítica literaria Dolores Vilavedra, e no que participan outros profesores e especialistas no tema como Antonio Cazorla Sánchez, Germán Labrador Méndez e Lourdes Otaegi Imaz.

Alén diso, María Dolores Cabrera recupera o interesante epistolario entre Víctor Casas, dirixente galeguista e daquela administrador d’A Nosa Terra, asasinado en 1936, e Fermín Penzol, daquela militante nas Mocidades Galeguistas en Madrid. A maiores, xunto coa creación poética de Marilar Aleixandre e a narrativa de Xacobe Pato Gigirey, colaboran o profesor Xesús Alonso Montero cun traballo sobre a filóloga portuguesa Elsa Gonçalves e Xosé A. Ponte Far con outro sobre Valle-Inclán e a súa relación coa cultura galega; entre outras temáticas e seccións habituais.

Velaquí a devandita recensión ao completo:

Poesía (necesaria) contra os feminicidios

[Obituario]

Rocío Leira

Negreira: Concello de Negreira, 48 páxinas

A primeira obra poética individual de Rocío Leira (A Pereiriña, Cee, 1979), logo da súa novela curta Universo Pitágoras (Biblos, 2013) e do conto infantil O becho que quería comer á avoa (Galaxia, 2015), chega co aval de gañar o IV Premio de Poesía que leva o nome do poeta negreirés Xosé Manuel López «Ardeiro» e leva por título [Obituario].

O libro, con Limiar do crítico literario Ramón Nicolás e cuberta ilustrada por Héitor Picallo, está editado polo Concello de Negreira, co apoio da secretaría xeral de Política Lingüística, porén as bases do certame só contemplan unha tiraxe reducida, da que se lle fai entrega de 150 exemplares á gañadora. Este feito e a escasa visibilidade, por mor dunha inaxeitada distribución, converten este poemario en marxinal como adoito sucede con outras obras poéticas da nosa literatura. E abofé que é unha mágoa que isto aconteza, nomeadamente con esta obra que acolle un discurso poético contra os feminicidios, unha doenza de sempre dolorosa e triste actualidade.

A construción do libro alicérzase nun percorrido cronolóxico que vai dende o 12 de xaneiro de 2015 até o primeiro de novembro dese mesmo ano. Son 41 poemas que testemuñan con nome e apelidos (ás veces só co nome ou coas iniciais e en tres casos con datos descoñecidos) a outras tantas mulleres reais que morreron por violencia sexista no estado español durante eses dez meses, de maneira que a data do seu feminicidio, o seu nome, a súa idade (a máis vella de 71 anos e a máis nova de 22) e o lugar do seu asasinato conforman o encabezamento de cada poema, coa veracidade duns datos tirados da prensa e que poden semellar fríos mais que converten esa friaxe en desacougantes evidencias do terror exercido contra mulleres de calquera clase ou condición.

Na maioría dos textos a autora opta porque a voz poética sexa a primeira persoa das propias mulleres asasinadas, nun exercicio de se situar (e de nos situar) nos seus pensamentos e nas súas reflexións íntimas antes de seren vítimas das súas parellas, a quen se dirixen nun diálogo xordo, mesmo interpelándoos con preguntas retóricas sobre as sempre inexplicables razóns da violencia ou anticipando desde o medo un funesto final: «Caio dentro do sono, premeditando / o instante exacto / no que hei de morrer».

En moitos menos textos ese suxeito devén nunha voz colectiva feminina, aínda que o contido non se afaste dos anteriores. A única excepción á voz das mulleres prodúcese no poema datado o 3 de maio de 2015 no que a barbarie do asañamento contra a vítima fai que desta volta sexa un sarxento da garda civil quen narre en primeira persoa o macabro achado: «atopeina tendida, / moldeando un chan inmenso de leucocitos».

Son versos tinxidos de dramatismo que as máis das veces describen o espazo físico das agresións como casa violenta, fogar atravesado ou directamente un inferno, mais tamén relatan a angustia da espera «tratando de averiguar / que agocha o teu rostro de veleno» ou o sufrimento en silencio. E así mesmo a deriva psicolóxica de moitas desas mulleres, que en ocasións desvelan un prometedor pasado en parella axiña transformado en espertar da besta: «Eu que nacín aberta ó entusiasmo (…) non sei como cheguei ser / muller / es / cin / di / da / do teu corpo».

Neste senso son varios os poemas que amosan a metamorfose producida desde unha iniciática relación de amor, mesmo idealizada e chea dunha tópica romántica, até a progresiva deteriorización. O breve poema datado o 27 de agosto de 2015 é unha boa mostra:

O noso amor pensou en ser ceo,
incluso mar,
pero só alcanzou a ser unha
caduca,
murcha,
podre,
podre podrísima mazá.

Rocío Leira é quen de converter a violencia machista das frías cifras estatísticas nun exercicio literario que busca reivindicar e perpetuar a memoria das vítimas, a única maneira de combater(mos) esa sensación de efémero acto de denuncia, como esas concentracións pouco numerosas que se suceden despois de cada feminicidio ou como o recanto que ocupan, cada vez máis pequeno e máis lonxe dos titulares dos noticieiros e dos xornais: «Mañá os diarios deitarán letras sobre os feitos / e en poucos días sobreviviranos / coma sosa cáustica, o silencio».

Sen unha linguaxe sobexo requintada, senón próxima do cotián, esta proposta poética necesaria que bate nas nosas conciencias incluso pode ser de moita utilidade para xerar actividades didácticas nos centros de ensino arredor, e non só, do 25 de novembro, data aprobada pola asemblea xeral da ONU como Día Internacional da Eliminación da Violencia contra a Muller.

Miro Villar

Nese mesmo último número, 212 (outubro, novembro, decembro do 2016) de Grial, Revista Galega de Cultura, e nesa mesma sección intitulada «O espello das letras» aínda asino unha outra recensión intitulada «Memoria do 160 aniversario do banquete democrático» para dar conta do libro Os últimos carballos do Banquete de Conxo (Alvarellos Editora / Consorcio de Santiago, 2016) da autoría de Henrique Alvarellos, Xurxo Martínez González, Francisco Singul e Martín Souto.

No momento de saír este volume e de escribirmos a recensión aínda non se descubrira o texto do brinde poético de Luís Rodríguez Seoane, que o investigador e filólogo Xurxo Martínez González localizou hai ben pouco, como se detalla nesta nova do dixital Praza Pública.

Feita esta aclaración, velaquí vai a miña recensión ao completo:

Memoria do 160 aniversario do banquete democrático

Os últimos carballos do Banquete de Conxo

Henrique Alvarellos, Xurxo Martínez González, Francisco Singul, Martín Souto

Santiago de Compostela: Alvarellos Editora / Consorcio de Santiago, 2016, 154 páxinas

Unha nova obra relacionada coa historia da cidade emerxe da colaboración entre o Consorcio de Santiago e as editoriais, desta volta Alvarellos, nunha edición coidada con agarimo e beleza estética. Trátase do volume Os últimos carballos do Banquete de Conxo, inspirado polo editor Henrique Alvarellos e escrito a catro mans, a súa propia e as do filólogo Xurxo Martínez González, do historiador da arte Francisco Singul e do biólogo Martín Souto, que se xuntan para daren unha interpretación e unha reivindicación persoal do espazo no que tivo lugar o coñecido Banquete de Conxo, celebrado o 2 de marzo de 1856, organizado por estudantes, entre os que estaban os poetas Aurelio Aguirre e Eduardo Pondal, para se irmandaren con artesáns e obreiros.

Henrique Alvarellos na súa «Balada ceibe no Bosque de Conxo» realiza unha serie de calas sobre este espazo singular, nunha época na que aínda Conxo era un concello de sete parroquias. De primeiras con «Un estudante andaluz en Conxo» deita luz sobre a pouco coñecida primeira viaxe de Federico García Lorca a Compostela nos días finais de outubro de 1916, canda outros compañeiros que chegaron por iniciativa do catedrático da Universidade de Granada Marta Domínguez Berrueta. Alvarellos explica que “trazaron varias rutas culturais por Compostela e, nunha delas, saíron do casco histórico habitual e decidiron baixar ata o vello mosteiro nos arrabaldes do sur da cidade, atraídos probablemente pola beleza e a singularidade do seu claustro románico”, que tamén se documenta ao reproducir o testemuño da inconfundible sinatura de Lorca no Álbum de Honor do sanatorio psiquiátrico de Conxo, así como a única fotografía conservada daquela xeira.

Deseguida en «Banquete para 1500 en Buenos Aires» sintetiza algunhas pegadas do Banquete de Conxo na colectividade da diáspora, salientando que o Iº Congreso da Emigración Galega de 1956 escollera a data do centenario para as súas xornadas, coa celebración dun novo banquete con novos brindes como o proferido por Xosé NeiraVilas, mais tamén a súa anterior presenza nun artigo que o poeta Antón Zapata García asina en 1939 no xornal Noticias gráficas.

Seguen outras anotacións breves, entre elas «O encargo de Cabanillas a Peinador» que recolle unha carta do poeta exhumada por Ricardo Gurriarán; «O poeta santiagués máis famoso do século XIX» que se centra na relación de Aurelio Aguirre con esta contorna; «A descuberta dos primeiros (derradeiros) carballos» que relata unha pescuda recente; «Un territorio onde converxen os relatos» sobre a súa presenza en textos aurorais da nosa literatura ou «Guía, rescate e reparación: Rosalía… de Conxo» e «Rosalía de Castro denuncia a tala do bosque», xunto a outros epígrafes nos que vai debruzarse sobre a malfadada desfeita que levaría á desaparición, case por enteiro, deste singular espazo natural.

Por parte, Xurxo Martínez González en «Conxo, cantiga de liberdade. Anotacións ao pé do Banquete de Conxo» contextualiza o momento histórico e sintetiza a política española no denominado Bienio Liberal (1854-1856), así como a praxe política dos “provincialistas” e o papel protagónico do poeta Aurelio Aguirre, xa recollido por Manuel Murguía en Los precursores, para finalmente analizar os brindes poéticos do propio Aguirre e de Eduardo Pondal e o seu contido de proclamas incendiarias, alén de se laiar de que se perdese un terceiro texto de Luís Rodríguez Seoane. Os dous textos mentados, dos que se reproduce a primeira páxina orixinal, son transcritos por completo nos Apéndices deste volume xunto a unha crónica do acto aparecida catro días despois no xornal La Oliva.

Francisco Singul en «Memoria xacobea, historia e arte no mosteiro de Conxo» fai un interesante percorrido pola histórica relación de Conxo coas peregrinacións xacobeas a través do camiño portugués e, sobre todo, salienta a veneración da imaxe da Virxe da Cuncha ou a fábrica románica do vello claustro, do que hoxe a penas conservamos tres pandas, alén de realizar unha incursión demorada na igrexa, nos retablos barrocos e nas imaxes neoclásicas, para rematar na historia da desamortización do século XIX e nas reformas posteriores, mesmo dos pasados anos oitenta.

Martín Souto ponlle un ramo ben axeitado a esta obra co seu artigo «Un paseo botánico pola carballeira de Conxo» que principia por lembrar a importancia dos Quercus robur ou carballos na nosa existencia como pobo. Ilustracións e fotografías do propio autor do texto acompañan a súa ben acaída proposta de facermos un percorrido pola riqueza e biodiversidade deste espazo, aínda lembrando que boa parte do mesmo non é de acceso libre por pertencer ao cerrado do psiquiátrico.

Catro diferentes perspectivas, pois, para achegármonos a un espazo mitificado na historiografía e na literatura galega por se tratar do lugar de celebración dun dos actos cimeiros da nosa historia colectiva, no que se cantou e tamén se defendeu a liberdade desde a fraternidade.

Miro Villar

(Na primeira imaxe, reprodución de Coruña Moderna, 102, 10 de febreiro de 1907. Na primeira fotografía, «Ao fondo a Sala do Perello, entre as hortas do Corpiño. É un lugar de lendas, dise que aí vivía un xastre» e na segunda «O malecón, e peirao de Don Manolo, co Corpiño ao fondo, anos 70» ©Rivadulla Porta.
Fotos e pés de foto tiradas do magnífico proxectobuserana.blogaliza.org)

O primeiro texto poético de Gonzalo López Abente, até hoxe coñecido, apareceu publicado postumamente dentro do libro Decrúa (1966) nun apartado final de «Recobrados» que inclúe «Un velorio nunha aldea», datado en 1899, cando o poeta tiña 21 anos e aínda non estaba plenamente incorporado á escrita monolingüe en galego que o ía caracterizar andando o tempo. Co título «Un velatorio n-unha aldea» publicouse na Revista Gallega, núm. 340, do 22 de setembro do 1901. Nesta mesma revista xa publicara os poemas «O inverno do corazón» (núm. 293, do 28 de outubro do 1900) e «Soneto» (núm. 298, do 2 de decembro do 1900) e tamén un relato breve pouco coñecido «A romería da Barca» (núm. 288, 23 de setembro do 1900.

Mais hoxe imos reparar nun poema que se publicou hai 110 anos, tal día como hoxe, co título «No monte Corpiño» na revista Coruña Moderna (nº102, 10 de febreiro do 1907), onde apareceron varios textos da súa autoría e catro meses antes xa publicara un poema en castelán adicado á súa nai. O poema tamén se reproduciu noutras publicacións posteriores e o poeta incorporouno ao seu primeiro libro Escumas da ribeira (1911?) que saíu do prelo da Imprenta de Juán Pérez Torres, en Madrid, sen data de edición. Soamente dous autores aventuran unha datación, Otero Pedrayo escribe «Seu primeiro libro Escumas da ribeira saiu no 1911 e dise que por a infruencia de don Xoaquin Arias de Miranda, cuia amisade decidiu ó calado poeta», e Méndez Ferrín que o data dous anos despois con interrogante. Porén, a primeira recensión do libro que atopamos saíu na revista bonaerense La Voz de Galicia, núm 45, do 12 de setembro do 1914, da man de Conde de Cela, pseudónimo do xornalista e director de Suevia, Joaquín Pesqueira.

Velaquí o poema:

N’O MONTE CORPIÑO

Penedos, altos penedos
do Corpiño vixiante;
sodes, com’o meu amor,
tristes, barudos e grandes.
¡Cantas veces, cantas veces
dend’o curuto en qu’estades
sufríchedes impasibres
o furor dos temporales!
Nin os ventos qu’arrincaron
dôridas queixas aos mares,
nin as duiras medoñentas
das frecuentes tempestades,
de movervos unha vez,
penedos imperturbabres,
de movervos unha vez
foron hastr’hoxe capaces;
que sodes, altos penedos
do Corpiño vixiante;
o mesmo qu’o meu amor,
tristes, barudos e grandes.

A revista dixital Crear en Salamanca vén de publicar unha escolla de cinco haikus do meu poemario Breizh (Toxosoutos, 2012) en versión orixinal e nunha tradución ao castelán do amigo Alfredo Pérez-Alencart, poeta peruano e profesor da Universidade de Salamanca (USAL), asentado nesa cidade e a quen coñecín persoalmente por volta do ano 2006 cando veu a Compostela convidado polo Pen Clube de Galicia para facer parte do I Encontro Internacional de Escritores ‘De pedra e de palabra: Europa e Iberoamérica’, que xuntou na nosa cidade a máis de 50 autores galegos, europeos e iberoamericanos.

Deseguida reproduzo tamén os textos, que se poden ler nesta ligazón, conservando as imaxes coas que aparecen na publicación dixital, aínda que invertendo a orde, pois en Crear en Salamanca vai primeiro a versión castelá e logo o orixinal e aquí deille a volta.

(Gauguin, Autorretrato)

I

PONT-AVEN (1886-1894)

Nada perdura
salvaxe e primitivo.
Foxe Paul Gauguin.

***

Nada perdura
salvaje y primitivo.
Huye Paul Gauguin.

(Gauguin, Autorretrato, 1888)

II

PONT-AVEN (2007)

Mercado da arte,
Paul Gauguin enche crêpes,
rara atmosfera.

***

Mercado de arte,
Paul Gauguin llena crêpes,
atmósfera rara.

(Max Jacob, de Carlos Cruz Alix)

III

MAX JACOB. Autoportrait, 1938

De profecías
endúrecese o rostro.
Drancy e Auschwitz.

***

De profecías
se endurece tu rostro.
Drancy y Auschwitz.

IV

LES AMOURS JAUNES

Outono en follas
de amores amarelos,
malditos versos.

***

Otoño en hojas
de amores amarillos,
malditos versos.

V

ROBERT SURCOUF

La Confiance enche
de pólvora corsaria
a dor e a perda.

***

La Confiance llena
de pólvora corsaria
dolor y pérdida.

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para facer unha recensión do libro de poemas A relixión do mar, de Xosé Iglesias, que vai ser presentado o vindeiro sábado na vila de Cee. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

A relixión do mar, de Xosé Iglesias Lamela

O mariñeiro e poeta ou poeta e mariñeiro Xosé Iglesias Lamela (Cee, 1974) asina a súa segunda obra poética individual, despois de Transfusión oceánica (Caldeirón, 2014), que desta volta leva por título A relixión do mar e que nos chega co aval de gañar o IX Certame de Poesía Victoriano Taibo, convocado polo Instituto de Estudos Miñoráns, entidade que publica os libros premiados. Tanto a celebración do concurso literario como a propia edición das obras forman parte, como se di no colofón, do abano de actividades coas que «O Instituto de Estudos Miñoráns e o Concello de Gondomar promoven unha campaña para que Galicia lle dedique un Día das Letras Galegas a Victoriano Taibo».

As breves notas de presentación por parte da entidade e do alcalde de Gondomar dan paso a un ben interesante limiar «Versos trazados a cabalo das ondas do mar, pra enxergar o océano maior» que asina o arqueólogo Felipe-Senén no que lembra de inicio os motivos mariños no escudo deseñado por Castelao antes de se debruzar sobre a biografía e a obra poética de Xosé Iglesias.

E antes dos versos o propio poeta escribe un «Prólogo» na memoria do seu bisavó, Francisco Miguéns, o primeiro mariñeiro da estirpe, e tamén «polo amor que me dou e está a dar a súa filla, Lucía Miguéns», ao tempo que reproduce o poema que lle dedicou a ese «lobo de mar» en Transfusión oceánica.

O libro ábrese con tres textos poéticos que tamén serven para explicar a forza espiritual do título: «Persignación», «Credo» e «Fe», todos tres con fortes estruturas paralelísticas como adoitan ser os textos dos devocionarios, concibidos para a oralidade.

E deseguida unha morea de poemas divididos en sete partes con cadanseu título. A primeira, «Rituais», conforma unha serie que ten como eixo a recollida de diversos costumes relacionados co mundo da pesca. Velaí a súa descrición da vella Lonxa da Coruña, O Muro, e das súas múltiples músicas, as poxas, as voces a relear os prezos do peixe…; velaí «BBC 198 Quilociclos», un poema que lembra o mítico parte metereolóxico que os mariñeiros galegos, mesmo sen saberen inglés, desencriptaban para combater as borrascas do Gran Sol e dos mares de Irlanda; velaí os versos que testemuñan o labor épico dos percebeiros e das redeiras, antes de rematar con «Rosa dos ventos», como xa fixera o rianxeiro Manuel Antonio no poema «Intencións» que abre De catro a catro.

«Construír un deus (Estaleiro)» xunta dezanove textos que suceden en terra, de feito o poeta confesa o maxisterio que recibiu dos carpinteiros de ribeira, nomeadamente de Francisco de Fra en San Cibrao. Acompañado dos debuxos precisos de Pablo Outón, Xosé Iglesias compila nestes versos toda unha vella sabedoría sobre a construción de barcos, que agranda o volume Tamén navegar. Escolma de poesía galega sobre carpintería de ribeira e embarcacións tradicionais (Toxosoutos, 2011), coordinado por Francisco Fernández Naval e editado para o X Encontro de Embarcacións Tradicionais de Galicia que se celebrou en Carril. Algúns dos títulos dos poemas de Iglesias Lamela non deixan dúbida e fan lembrar aqueloutro magnífico de Avilés de Taramancos que se inicia co verso «Na outra banda do mar constrúen o navío». Velaí: «Chan de madeira», «Caderna mestra», «Quilla e roda», «Costelar», «Obra morta», «Obra viva» ou «Calafate», porque:

Construír un barco /

É tallar na árbore a historia dun pobo

A terceira parte «Meridiano da noite» descóbrenos con intensidade todos os momentos da faena pesqueira desde que «Pola popa deixamos a luz / A porta da casa». E máis unha vez, pois xa sucedera con anterioridades na poesía de Manuel Rivas, o sinal de socorro Mayday mayday mayday volve a ser motivo poético.

«Mar antigo» xunta sete textos cos localización xeográfica precisa, a Costa da Morte, que no poema con este mesmo título fai unha homenaxe ao mestre José Baña Heim, autor de Costa de la muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios, a primeira sistematización histórica que se fixo en 1980. En «Caneliñas» lembra as cofas dos baleeiros nos anos oitenta na ría de Cee e Corcubión e en «Deitado rente o mar» glosa os coñecidos versos de Celso Emilio Ferreiro, antes de rematar con «Torre de Hércules», o antigo faro que iluminou a milleiros de mariñeiros na costa coruñesa.

Máis breves son as tres últimas partes «Vela mística», «Forza 9-10» e «Estrela Polar» con poemas que reiteran fíos temáticos anteriores e entre os que sobrancea «Man de Camelle»: «Un home espido enxuga / nos cabelos a pel encoirada / Uns pés palmípedes corren / espidos polas rúas / Ninguén sabe da maxia do argazo».

O libro péchase co debuxo dun galeón das rías, unha longa listaxe de agradecementos e un «Glosario de termos mariñeiros» para servir de orientación a navegantes destes versos nos que o caudal de léxico específico é inmenso, como xa acontecía en Vogar de couse de Alexandre Nerium, outro poeta que tamén foi home do mar e que exerce o seu maxisterio como guía no Museo da Pesca de Fisterra.

A relixión do mar ben pode acompañarse dunha visita á suxestiva canle propia de comunicación poética e do saber da súa arriscada profesión no mar que Xosé Iglesias Lamela posúe en youtube

(https://www.youtube.com/user/primerovillar),

na que se poden escoitar en alta mar e recitados coa súa propia voz algúns dos poemas deste libro e tamén de Transfusión oceánica, así como moitas imaxes sobre o seu arriscado e nada doado traballo, pois o poeta patronea un barco de baixura co que anda ao mar alén d’A Marola. Moito mar, moitos salseiros a correr polas veas das súas palabras.

Grazas ao meu caro amigo Manuel Suárez Suárez recibo con frecuencia na miña caixa de correo electrónico algúns artigos e poemas de Carlos Penelas (Buenos Aires, 1946), autor con raíces galaicas e con moita relación co noso País como se pode ler na autobiografía so seu sitio web e a quen coñecín brevemente en 1997 cando foi convidado a participar no Congreso de Poesía 50º Aniversario de Cómaros Verdes de Aquilino Iglesia Alvariño que se realizou en Vilagarcía de Arousa, onde presentou un interesante e ben documentado relatorio sobre «Poesía e inmigración en José Conde».

Desta volta Manuel Suárez achégame un adianto do novo libro de poemas de Carlos Penelas, intitulado El huésped y el olvido (Buenos Aires: Editorial Dunken, 2017), que leva na ilustración da cuberta unha obra de Alfredo Plank «El descanso del Amor» (imaxe superior), mentres que o texto da contratapa e un estudo preliminar son da autoría da profesora en Letras Marita Rodríguez-Cazaux.

Selecciono para divulgar nesta anotación dous poemas que teñen referencias ben á nosa cidade (Compostela) ben á nosa literatura medieval (Martín Códax). Velaquí:

LUGARES

He caminado las callejuelas de Fez,
su medina, los monótonos olores de las curtiembres.
He dormido en el Hotel Alexandra de Copenhague.
En una taberna de Gijón brindé con camaradas libertarios.
Puedo pensar en Montevideo, puedo hablar de Compostela,
de la nostalgia por Trieste, por Edimburgo.
Puedo sentir chañares, algarrobos, sombras.
Me es imposible no recordar
el puente de San Carlos y el Moldava.
O el Caffe Greco, il Cembalo en la ribera del Tiber.
Desvelado he regresado al Museo del Prado,
al Hermitage, al National Gallery, al Museo de Orsay.
He viajado de noche por el Danubio,
atravesé el desierto de Atacama,
la soledad y el abandono de las malezas sureñas,
el candor y los ponchos en Belén,
la biblioteca de Coimbra, el Cementerio Civil,
el poniente y la luna en Pumamarca,
el riachuelo, un terraplén de Avellaneda, un zorzal.
La soledad perpetrada en los ojos cerrados y pájaros volando.
(La ternura y la fineza de un mimo canadiense
frente al templo de Augusto, en Pula).
Conocí al Marqués de Santillana, a Antígona,
viví la intimidad de Shakespeare, de Pirandello, de Cervantes,
compartí palacios del Renacimiento
junto a Beethoven, a Schubert, a Zbigniew Preisner.
He comprado una pipa en Liubliana
y artesanías bellísimas en Goriza.
He nadado en Cayo Blanco, en el Cantábrico, en Chiloé.
Puedo evocar la ciudad de los toldos rojos,
puedo evocar París, puedo decir Goya, Velázquez.
En sueños caminé una y otra vez
por secretas galerías, por Capri, por Siracusa,
por monasterios donde mis hijos erraban la infancia.
Ahora todo parece ilusorio, misterioso.
Y no comprendo el tiempo ni las voces.

¿QUIÉN ESCUCHÓ ESA VOZ?

Se mezclaban golondrinas
en la inquieta memoria de los ventanales.
Había un texto de Martín Códax,
el tablero de ajedrez que aún espera,
el soneto de Quevedo , una fotografía de Estambul,
un levantarse de la tarde medida
que roza y vuela la urgencia de los labios.
Y un film con Louise Brooks en el altillo.
Se escucha el ocio recogido de las aves
en un bosque de cedros.
O en los manteles con sus vinos solitarios
que parecen regresar en balandras,
con los marineros de las ráfagas y de la fugacidad.
Allí la rosa azul de Novalis,
las caracolas de los pastores,
el desvelo de la madrugada en el dosel.
Ahora nombro a la doncella en el lecho.
Y rodeo la insolencia de sus caderas.

Esta tardiña preséntase en Rianxo o primeiro número de Follas Novas, a nova revista de estudos rosalianos da Fundación Rosalía de Castro, que tamén está dispoñible para a súa lectura en descarga de balde nesta ligazón.

A nova publicación que dirixe o académico, escritor e profesor Xosé Luís Axeitos neste primeiro número, patrocinado polo propio Concello de Rianxo, céntrase na «Análise crítica da obra en prosa de Rosalía de Castro», que ocupa toda a sección de «Artigos» con importantes achegas de Carmén Fernández-Pérez Sanjulián, Kathleen N. March, María López Sández, Francisco Rodríguez Sánchez e María Pilar García Negro; na sección «Documentos» María Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda exhuma unha carta de Alfredo Vicenti a Manuel Murguía e outra deste último á propia Rosalía é analizada por Diego Rodríguez González. Outras seccións como «Recensións», «Bibliografía», «Varia» e «Casa de Rosalía» completan os seus contidos.

Na sección de «Bibliografía» os profesores da Universidade de Granada Aurora López e Andrés Pociña compilan as «Últimas tendencias na bibliografía de e sobre Rosalía» e entre as numerosas referencias está a mención, que moito lles agradezo, ao conto rimado da miña autoría A pantasma da casa da Matanza, con ilustracións de Xosé Cobas (Premio Xosé Neira Vilas ao Libro Infantil ou Xuvenil 2013 na Noite da Edición 2014). Velaquí a súa xenerosa acollida:

Editado para ocupar un posto no ronsel das publicacións conmemorativas do 150 aniversario, como declara Biblos Clube de Lectores que presenta un libriño estéticamente inmellorábel, Miro Villar, como autor, e Xosé Cobas, como ilustrador, co breve conto-poético A pantasma da casa da Matanza, lévannos ás habitacións íntimas de Rosalía na casa en que pasou os últimos anos da súa vida e onde morreu, na actualidade a ben coñecida Casa-Museo de Rosalía en Padrón; alí atopamos unha pantasma errante, unha Negra sombra, que asenta na casa, fascinada pola poeta:

Coñecín moitos mundos, mais un día
quixen quedar na casa da Matanza,
porque aquí coñecía a Rosalía.

Devezo pola música e a danza
e fascíname o son da poesía.

Un conto para pequenos e para grandes, fermoso pola poesía e polas ilustracións, unha preciosa edición e explicación do insuperábel poema “Cando penso que te fuches”.

Antón Zapata García naceu na parroquia de Santa María da Atalaia da mariñeira vila de Laxe (A Coruña) o día 26 de febrero de 1886, onde foi inscrito co nome de pía de Antonio Laureano, segundo consta na acta de nacemento que se conserva no Rexistro Civil da devandita localidade. (Certificación literal que inclúe a reprodución íntegra da anotación correspondente que figura no Tomo 7, folio souto, número 97, da Sección 1ª do Rexistro Civil.)

Tan só un día despois, o 27 de febreiro, Antón Zapata recibe o bautismo, segundo consta na partida que figura no Folio 169 do libro 6º de Bautismos da parroquia de Laxe. Seu padriño Laureano Carril («O Roxo») era capitán da mariña mercante, segundo podemos ler no poema «Meu padriño».

Así pois, os Zapata procedían das mariñas betanceiras, da parróquia de Sarandóns (Abegondo), e moi perto do solar dos Marqueses de Figueroa onde se asenta a centenaria torre que deu nome ao marquesado, segundo sinala Xesús Torres Regueiro [«Antón Zapata García, poeta do mar de Laxe». A Nosa Terra, nº 418, Vigo (01.02.1990). Reproducido en A Regueifa, nº 7, Carballo, A. C. Lumieira (1991)].

Certificación da acta de nacemento do poeta

Transcrición da Certificación literal que inclúe a reprodución íntegra da anotación correspondente que figura no Tomo 7, folio souto, número 97, da Sección 1ª do Rexistro Civil de Laxe (A Coruña):

Número 97.

Antonio Laurano Zapata García

En la villa de Lage, á las diez de la mañana del día veinte y ocho de Febrero de mil ochocientos ochenta y seis, Ante el Sr. D. Francisco Barreiro Carballo, Juez municipal, y D. Anacleto Díaz Ramos, Secretario suplente, compareció D. Antonio Zapata Barbeito, natural de Sarandones, término municipal de Abegondo, provincia de La Coruña, mayor de edad, casado, Sargento de Carabineros de esta Comandancia de La Coruña, estacionado en esta villa, y habitante en la casa número diez de la Calle del Sol, presentando con obgeto de que se inscriba en el Registro Civil, un niño, y al efecto como padre declara.

Que dicho niño nació en la casa del declarante á las tres de la tarde del día veinte y seis del corriente mes.

Que es hijo legítimo del referido declarante y de su muger, Dª María Josefa García Moreira, natural de la villa y término municipal de Camariñas en dicha provincia, mayor de edad, dedicada á las ocupaciones propias de su sexo y domiciliada en el de su marido.

Que es nieto por linea paterna de Domingo Zapata Conte y María Barbeito Fariña, naturales de la citada Sarandones, propietarios difuntos y domiciliados que estuvieron en ella, y por la linea materna de José García Pondal, natural de esta villa y de María Moreira Alvarez, natural de San Mamed de Sarces en este término, mayores de edad, propietarios y domiciliados en Camariñas.

Y que al expresado niño se le han puesto los nombres de Antonio Laureano.

Todo lo cual presenciaron como testigos Benito Recarey Gerpe, natural de San Pedro de Castriz, término municipal de Santa Comba, provincia de La Coruña y D. Manuel Romero, natural de esta villa, mayores de edad, casados, propietarios y domiciliados en esta citada villa.

Leída íntegramente esta acta, é invitadas las personas que deben suscribirla á que la leyeran por sí mismas, si así lo creían conveniente, se estampó en ella el sello del Juzgado y la firmaron el Sr. Juez, el declarante y testigos, de que certifico.

Fco. Barreiro/ Antonio Zapata/ Benito Recarey/ Manuel Romero/ Anacleto Díaz

Certificación da partida de bautismo do poeta

Transcrición da Certificación literal, expedida por D. Enrique Redondo Mella, cura párroco de Santa María da Atalaia de Laxe (Arciprestado de Soneira) que inclúe a reprodución íntegra da partida bautismal que figura no libro 6º de Bautismos desta parroquia, Folio 169. [Debo o coñecemento deste texto a Xesús López Fernández, autor do volume Poemas á nai (1999)]

Antº Laureano Zapata Garcia

En la Iglesia de Santa Maria de la Atalaya de la Villa de Lage a veintisiete de febrero de mil ochocientos ochenta y seis, distrito municipal de Lage, provincia de Coruña, Yo, D. Luis Pose, Coadjutor de la dicha y Santa Maria de Serantes, su anejo, con espresa licencia del actual Párroco de la misma, Bauticé solemnemente, puse los Santos oleos y de nombres ANTONIO LAUREANO a un niño, nacido a las tres de la tarde del dia anterior, hijo legitimo de Antonio Zapata, Sargento de carabineros, natural de Santa Maria de Sarandones, Ayuntamiento de Abegondo y Maria Josefa Garcia, natural de Camariñas. Abuelos paternos Domingo Zapata y Maria Barbeito, difuntos, naturales y vecinos del espresado Sarandones; maternos José Garcia, natural de Lage y Maria Moreira natural y ambos vecinos de Camariñas; fueron padrinos Laureano Carril y Ventura Vidal. Presenciaron este bautismo como testigos los dichos padrinos y el sacristan José López. Advertí a los padrinos el parentesco espiritual y sus obligaciones prevenidas por el Ritual Romano. Y para que conste lo firmo con el Sr. Cura. Fecha Ut Supra”. Firmado y rubricado: Fernando Juega y Luis Pose.

(As imaxes das cabeceiras proceden de exemplares fotocopiados do fondo documental do antropólogo Manuel Vilar Álvarez a quen moito lle agradezo a súa cesión)

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para facer unha lembranza dunhas das cabeceiras históricas da imprensa da Costa da Morte. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

El Eco de Mugía (1902-1904). No 115 aniversario dunha cabeceira da prensa costeira

Algún exemplar recuperado polo antropólogo muxián Manuel Vilar Álvarez foi o meu primeiro achegamento ao quincenario El Eco de Mugía, que naceu hai 115 anos, en 1902, e que deixou de se publicar en xullo de 1904. Foi todo o descubrimento que me había ser moi útil cando elaborei a Antoloxía Poética de Gonzalo López Abente (Espiral Maior: 1995).

Un par de anos despois tiven que profundar un pouco máis no estudo do devandito periódico, cando principiei a traballar como bolseiro de investigación (rematada a carreira de Filoloxía Galego-Portuguesa) no proxecto do Dicionario da Literatura Galega, que publicou Galaxia, coa coordinación da crítica e profesora de Literatura Galega na USC Dolores Vilavedra, pois tiven a honra de ser un dos redactores que elaborou as fichas dos volumes II. Publicacións periódicas (1997) e III. Obras (2000). No primeiro volume o artigo sobre El Eco de Mugía é da miña autoría, aínda que por decisión editorial, que eu moito non comparto, as fichas non van asinadas polo autor da entrada de xeito que cada quen puidese responsabilizarse do texto que se publicou. Velaquí a miña achega:

«El Eco de Mugía. Periódico Independiente. Defensor de los intereses generales del partido judicial de Corcubión» así eran a cabeceira e o subtítulo deste xornal que apareceu en Muxía no ano 1902. Publicábase os días 15 e 30 de cada mes e o seu director-propietario era o poeta local Gonzalo López Abente. O último número do que temos constancia é o 42, do 15 de xullo de 1904, que se abre coa nova do falecemento de Xulia Abente Lago, nai do poeta, e unha esquela da redacción que cobren toda a portada. Gonzalo López Abente era o autor da maioría dos artigos, moitos deles asinados con pseudónimos. Con frecuencia o xornal publicaba contos ou poemas, cunha notable presenza da literatura en galego. Así, no número 21, do 13 de setembro de 1903, que sae canda as festas locais da Barca, hai numerosos poemas en galego asinados por Victorino Abente Lago, Aurelio Ribalta, Galo Salinas Rodríguez, Florencio Vaamonde, Francisco Tettamancy, Uxío Carré Aldao, Salvador Golpe e Víctor Castro Rodríguez. Ademais, reproducen o poema «A romaría da Barca» de Rosalía de Castro e publican un conto de Enrique Labarta Pose sobre o mesmo tema. Este relato vai suscitar unha interesante polémica nos números que seguen, pois é criticado polo párroco de Muxía que o consideraba difamatorio. Nos poucos exemplares conservados sobrancean as plumas de Víctor Castro Rodríguez e do propio director da publicación, que asina moitos poemas.

Malia non o precisar na anotación parece obvio que a desaparición de El Eco de Mugía coincide co pasamento da nai do poeta. Como datos a engadir a esa ficha, nomeadamente literaria, aínda se podería subliñar que foi o banqueiro e político muxián Manuel Miñones Barros (que anos despois foi alcalde de Corcubión e pai do deputado republicano José «Pepe» Miñones Bernárdez, asasinado en 1936) o principal mentor do periódico, malia que a alma mater como fundador, propietario e director foi como xa se comentou o poeta Gonzalo López Abente. E tamén se sabe que nos seus inicios mantivo algunhas polémicas por defenderen intereses políticos contrapostos ou diverxentes co periódico El Celta de Corcubión (1901-1902), como cita o noso investigador Luís Lamela na súa obra Pepe Miñones. Un crimen en la leyenda (1900-1936) (Edicións do Castro: 1991), de obrigada lectura como moitos outros traballos que levan o aval da súa sinatura.

Aínda que o xornal coruñés La Voz de Galicia e o compostelán El Eco de Santiago saúdan a súa aparición durante os primeiros meses de 1903, temos varios testemuños de que o primeiro número (ata hoxe ilocalizable) do quincenario El Eco de Mugía debeu saír en novembro de 1902, pois así o recollen senllas anotacións breves de La Idea Moderna. Diario democrático de Lugo, no seu núm. 3576 (20-novembro-1902) e na emigración El Eco de Galicia. Órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas, no seu núm 402 (20-decembro-1902). Daquela será en novembro cando celebremos o 115 aniversario do xornal, do que por certo a monumental base de datos do proxecto Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia (http://biblioteca.galiciana.gal/gl/inicio/inicio.do) aínda non posúe ningún exemplar dixitalizado. E é unha tarefa que se debería realizar antes de que desaparezan os ben escasos que se conservan a día de hoxe.

(A fotografía da capa é da autoría de ©Xan Muras)

Alvarellos Editora está a levar ao prelo a obra intitulada Pico Sacro, ferido polo lóstrego e a lenda (Escolma de textos literarios éditos e inéditos na literatura galega contemporánea), coordinada por min propio e Xosé Manuel Lobato, escritor e presidente da A. C. Mestre Manuel Gacio de Boqueixón, entidade que promoveu a súa publicación.

Para abrir boca do que ha ser un volume de moito interese literario, na nosa opinión, reproduzo un bocadiño do Limiar que corresponde aos seus primeiros parágrafos e tamén o índice coa importante nómina dos autores e das autoras que colaboran nesta iniciativa singular.

LIMIAR

O Pico Sacro ou Sagro, coma os montes Pindo ou Irimia, é unha das paisaxes máis relevantes e simbólicas de Galiza, como demostra a súa presenza na nosa literatura contemporánea, quer como paisaxe, quer como alegoría ou representación da nosa identidade histórica. Sen dúbida é un referente sólido onde a realidade se confunde coa imaxinación, mentres historia e ficción se mesturan nun binomio inseparable.

Este cumio mítico posúe unha intensa carga simbólica dende tempos afastados que se mantén acesa no presente sobre rescaldos incombustibles que se conservan intactos. O devir histórico do Pico está moi relacionado coa forma de estar e visualizar o mundo, foi e continúa a ser ese alicerce sobre o que galegas e galegos nos identificamos e construímos o noso territorio en clave histórico-lendaria.

Deixando á parte referencias anteriores, mesmo do Padre Sarmiento no período da Ilustración, será o escritor estradense Marcial Valladares Núñez (1821 – 1903) quen asine o primeiro texto en galego, un longo poema intitulado «A fonte do Pico Sagro», publicado no Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada por Don José Pascual López Cortón (A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, 1862) e reproducido en Galicia. Revista Universal de este Reino, nº 19 (1-VII-1861).

Desde a data foron moitos os textos literarios dos que presentamos unha escolma que ten como título un verso do poeta Manuel María, quen definiu o Pico Sacro ferido polo lóstrego e a lenda, que presentamos en dúas partes: Textos éditos (por orde cronolóxica) e Textos inéditos (por orde alfabética).

(…)

TEXTOS ÉDITOS (POR ORDE CRONOLÓXICA)

Marcial Valladares: «A fonte do Pico Sacro», Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada por Don José Pascual López Cortón (1862)
Antonio López Ferreiro: Fragmento de «El Monte-Sacro de Galicia» (1868)
Valentín Lamas Carvajal: «Ó Monte Sagro», Espiñas, follas e frores. Colección de versiños gallegos. Ramiño segundo (1876)
Avelina Valladares Núñez: «A Ulla», El Eco de Galicia (1879)
Valentín Lamas Carvajal: «Ánxel de redención», Saudades gallegas. Colección de Versos (1880)
Marcial Valladares: Fragmento de Magina ou a filla espúrea (1880)
Benito Losada Astray: «A Ulla», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)
Benito Losada Astray: «Un bastardo», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)
Benito Losada Astray: «O viaxe», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)
Benito Losada Astray: «O castro», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)
Manuel Martínez Murguía: Versión galega dun fragmento orixinal castelán de Galicia (1888)
Francisco Álvarez de Nóvoa: Fragmento «A codia», Pé das burgas (1896)
Luís Otero Pimentel: Fragmento de Campaña da Caprecórneca. Novela galega hestóreca, fantásteca e poética (1898)
Fialho de Almeida: Fragmento Cadernos de Viagem. Galiza, 1905 (1905)
Francisco Tettamancy Gastón: Fragmento de Boicentril. O druidismo e o celtismo gallego. A epopeya irlandesa (1912)
Juan Bautista Armada Losada, Marqués de Figueroa: «Pico Sagro e San Xoan d’a Cova», Del solar galaico (1917)
Manuel Ortiz Novo: Fragmento «Branca, Branquiña…», Quiso robar una estrella (1923)
Manuel García Barros “Ken Keirades”: «Unha excursión ó Pico Sacro», El Emigrado (1924)
Vicente Risco: Fragmento «No país dos mortos», Nós (1926)
Avelino Gómez Ledo: «O Pico Sagro», Romanceiro compostelán (1926)
Ramón Otero Pedrayo: Fragmento da obra Os camiños da vida (1928)
Álvaro de las Casas: Fragmento da obra A morte de Lord Staüler. Drama poético en tres esceas (1929)
Ramón Otero Pedrayo: Fragmentos de Ensaio histórico sobre a cultura galega (1930)
Matía Mª Escariz Méndez: Fragmento de «Folk-lore de Santiago de Compostela», El Compostelano (1931)
Manuel Vidal Rodríguez: Fragmento «A nai de Moncho Gomareites», Deixe que xa… Cuentos y novelas cortas de asunto gallego (1931)
Ramón Otero Pedrayo: Fragmento da obra Devalar (1935)
Luís Tobío Campos: «Miñán de primaveira», Rimas galicianas (1935)
Luís Tobío Campos: «Paisaxe», Rimas galicianas (1935)
Antón Zapata García: «Galiceibe», Galicia (1935)
Ramón Otero Pedrayo: Fragmento A estadea ou Pranto polo Seminario de Estudos Galegos (1936)
Antón Zapata García: «O banquete da libertá en Conxo, e Pondal», Noticias Gráficas (1939)
Antón Zapata García: «Curros Enríquez», El Orensano (1945)
Alfonso Daniel Rodríguez Castelao: Alba de Groria (1951)
Valentín Paz-Andrade: «Pico sagro da palabra», Pranto matricial e outros poemas (1955)
Florentino López Cuevillas: Fragmento de «Mitoloxía e historia da paisaxe de Trasalba», Prosas galegas, 1920-1958 (1962)
Ramón Otero Pedrayo: Poema manuscrito sen título (1962) (Ed. 1998)
Leandro Carré Alvarellos: Fragmentos de «A Lenda do Pico Sagro», As Lendas Tradizonaes Galegas (1969)
Xosé Neira Vilas: Fragmento Cartas a Lelo (1971)
Eduardo Moreiras: Fragmento de Follas de Vagar. Xornal (1972)
Xosé María Castroviejo, «Os aires do Pico», Memorias dunha terra (1973)
Manuel María: Fragmento «Os pintores da terra de Lalín», A Nosa Terra (1980)
Daniel Cortezón: Fragmento A vila asulagada (1981)
Manuel María: «O Xistral», Versos do lume e o vagalume (1982)
Luís González Tosar: «¿Ú-los derrotados en Compostela?», A caneiro cheo (1986)
Francisco Fernández Naval: Fragmento O bosque das antas (1988)
Xosé Manuel Carballo Ferreiro: Fragmento de Don Otto de viaxe pola Chaira (1993)
Xosé Manuel Martínez Oca: Fragmento de «Noite de luar», Os culpables (1993)
Xosé Fernández Ferreiro: Fragmento A cidade das chuvias (1994)
Xesús Rábade Paredes: Fragmento As sombras do barroco (1994)
Emilio Araúxo: Fragmento Tempos serodios (1996)
Darío Xoán Cabana: Fragmento Morte de Rei (1996)
Xosé Vázquez Pintor: Fragmento Os vellos oficios (1996)
Manuel García Barros “Ken Keirades”: «Lembranza do Pico Sacro», Dos meus recordos (2001)
Bieito Iglesias: Fragmento A vida apoteósica (2001)
Suso de Toro: Fragmentos Trece badaladas (2002)
Carmen Blanco: «Lupa», Vermella con lobos (2004)
Xosé Luna Sanmartín: Poema sen título, Stradapop (2005)
Santiago Lamas: Fragmento de Fisterras Atlánticas. Lecturas dende o cabo do mundo (2012)
María Solar: Fragmento As meigas de Lupa (2012)
Xoán Carlos Garrido Couceiro: «Viaxe de Castelao, Otero Abelleira e Ken keirades ao Pico Sacro», Faro de Vigo (2014)
Xoaquín Fernández Leiceaga: Fragmento de Agosto de memoria e morte (2016)
Santiago Lamas e Alfonso Mato: De camiños, viaxeiros e camiñantes. Peregrinos de NÓS ao cabo do mundo (2016)
Modesto Fraga: «Monte Medulio, Pico Sacro: A lingua», Adagio por outono (2016)
Emilio X. Ínsúa: Fragmento do artigo «Catro lugares emblemáticos do río Ulla na literatura galega», reproducido no blogue persoal A ínsua do Ínsua (2016)

TEXTOS INÉDITOS (POR ORDE ALFABÉTICA)

Carlos Arias
Fernando Cabeza Pereira
Fernando Cabeza Quiles
Marta Dacosta
Suso Díaz
Xan Do Río
Xoán Carlos Domínguez Alberte
José Estévez López
Xoán Xosé Fernández Abella
Rosalía Fernández Rial
Charo Golmar
Baldomero Iglesias Dobarrio, Mero
F. R. Lavandeira
Rocío Leira Castro
Xosé Manuel Lobato
Lois Lomba
Ricardo Losada
Xosé Luís Martínez Pereiro
Cruz Martínez Vilas
Rosa Martínez, rosanegra
L. Santiago Méndez Alpízar, Chago
Henrique Neira Pereira
Alexandre Nerium
Antonino Nieto Rodríguez
Diana Pastoriza
Emma Pedreira
Héitor Picallo
Xavier Queipo
João Rasteiro
Gabriela Rocha Martins
Pilar Sampedro
Susana Sánchez Arins
Lur Sotuela
Nolo Suárez
Irene Tomé Urresti / Xabier Ron Fernández
Ramiro Torres
Ramón Vilar Landeira
Miro Villar
Helena Villar Janeiro

(Campa de Eduardo Pondal. Imaxe tirada de Etnoga)

Eduardo Pondal, co que estaba emparentado por liña materna, está moi presente na obra poética en galego de Antón Zapata García (Laxe, 1886 – Bos Aires, 1953), que estudei na miña Tese de Doutoramento, xa desde o primeiro poema que localizamos, o soneto «A casa d’o poeta Pondal» (Suevia, Revista Gallega Regionalista, Bos Aires, nº 7, 24 de maio de 1913), como xa relatei nesta anotación.

Mais tamén é o eixo da súa oratoria, pois o 5 de xuño 1930 Antón Zapata García vai ser o protagonista dun dos actos públicos que lle deu máis sona e polo que había de ser recordado durante moito tempo, ata o punto de calquera das súas concisas biografías adoita salientar este episodio. Nesta data pronuncia a conferencia Edoardo Pondal, Sentimento e Libertá da Terra Galega, que foi publicada pouco despois e que constitúe un brillante exercicio interpretativo do significado simbólico da obra pondaliana, realizado desde parámetros próximos ao celtismo, que era unha das compoñentes básicas do ideario nacionalista naquela altura.

Alén da conferencia Edoardo Pondal: Alma, Sentimento e Libertá da Terra Galega, que foi editada en libro e reproducida por entregas nas revistas A Fouce e Alborada, tamén vai ser unha referencia indispensable na súa escasa produción de artigos xornalísticos en galego, nomeadamente nos intitulados «O nobre bardo Gundar» e «O banquete da libertá en Conxo, e Pondal» do que xa se falou aquí).

Hoxe reproduzo o primeiro deses artigos publicado na revista Alborada, nº 55, Bos Aires, maio de 1930, asinado co pseudónimo Antón d’Espiñaredo e escrito no décimo terceiro aniversario do pasamento do poeta da Ponte-Ceso, finado na cidade coruñesa o 8 de marzo de 1917. Velaquí a lembranza do seu parente Antón Zapata García:

O NOBRE BARDO GUNDAR

Cumpríose, o 8 de Marzal, o trece aniversáreo da morte do grorioso aitor do libro de fondosas poesías tiduado “Queixumes dos Pinos”, a maoria das coales teñen tal soxeitividá e vouga brétema poétecas, que non lle foi posibre a ninguén, hastra a data, aprisioalas no pretenso comento críteco, nin tampouco, na laudanza que vaia parella co-a valía de tan outa donte de ispirazón do bardo bergantiñán, que dixo, facendo ximer ô fermoso istrumento de feitura

d-un cisne lanzal: “Pol-o baixo cantando,
o bóo bergantiñán”…

e que findóu o devandito libro, tamén tañindo as cordas de ferro:

“Pol-o alto cantando,
o sonoroso vai”…

De canta inxéneca, tenrura, rebertía e suidade contén “Queixumes dos Pinos”, antre os primeiros dous versos do mesmo e os dous primeiros, tamén, do derradeiro poema, non é cousa de intental-o agora facer coñecer. Abonda descir que nos fala de groriosos días que virán pro ben da noda nobre raza celta, tan fidel e nobre irmán da libertá: fálanos da probe filla de Galiza que traballando en Madrí, na cas dos Condes de Sansueña, descía, sin podel-o remedear, chorosa, sin faguer caso das riquezas da súa siñora que, coma tal, máis ben era a sua nai adoitiva, cando lle perguntóu de onde era:

“O meu lugar é Gundar…
non lonxe de Pasarela…
preto da areosa LAXE”…

E que, aprisoada pol-a mágoa, voltóu a descir, como n-un rauto de desesperanza suidosa e tenra:

“Ouh, terra de San Simón
de Nande, vizosa terra,
morra en primeiro sin verte
antes que de ti m-esqueza”;

dínos, eisimesmo, Pondal, do consello que lle da â probe nai galega que quere facer durmir ô seu filliño con muliebre e prácidos cantos:

“Non cantes tan tristemente,
probe e desolada nai;
non lle cantes cantos brandos
pra adormecer o rapaz;
onde está a cova do sono
no céltico carballal;
cántalle cantos ousados
que esforzado o peito fan;
cántalle o que xa cantara
o nobre bardo Gundar:
¡A lus virá para a caduca Iberia,
dos fillos de Breogán!…”;

díxonos, Pondal, con armoñosos versos, aquela suidá que nos rila cando sospiramos pou unha ben querida muller:

… “Ti tes dos meus males a doce manciña,
ouh, rosa de Corcoesto”;

e, pol-o atinxente a libertá, Edoardo Pondal, como nadia soubo facel-o, suidoso e reberte, dixo:

“… ¡quen poidera ser voso compañeiro
pol-a agreste soedá!…”,

dirixíndose ôs feros corvos da terra de Xallas, vougos, ceibes, e sin saber de oxe e de mañán; sempre ceibes, supremo ben dos humáns, hastra que a morte veña a coutarnos a veneira da vida.

Tal contén, nomeado â lixeira, o libro “Queixumes dos Pinos”, cuio aitor, Edoardo Pondal, lembramos agora no trece aniversáreo da súa santa morte, e cuia mentalidade, vida, corazón, sentimiento e libertá adicóu â súa raza, nobre e xenerosamente, nos cantos que “xa cantara o nobre bardo Gundar”.

Antón d’Espiñaredo

(Alborada, nº 55, Bos Aires, maio de 1930)