(Ilustración de Castelao para o poema «Na morte de Lexandro Bóveda» e retrato realizado polo pintor Maside)

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para lembrar o primeiro poema ou epicedio en galego escrito sobre o asasinato de Alexandre Bóveda no artigo intitulado «Efeméride: No 80 aniversario da publicación de “Na morte de Lexandro Bóveda” de Antón Zapata García». Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Efeméride: No 80 aniversario da publicación de «Na morte de Lexandro Bóveda» de Antón Zapata García

O 17 de agosto de 1936 pasaron polas armas tras unha fraude de Consello de Guerra a Alexandre Bóveda Iglesias, no Monte da Caeira (Concello de Poio). Pouco despois da derrota republicana na Guerra Civil Española, no exilio a Irmandade Galega (órgano político que substituíu ao Partido Galeguista), con Castelao á cabeza, instituíu esta data como Día dos Mártires Galegos, que tamén foi chamado Día da Galiza Mártir. Na actualidade varias entidades e algúns concellos programan actos na súa memoria, entre os que salientan os que realiza a Fundación Alexandre Bóveda.

E tal día coma onte, hai 80 anos, publicouse o primeiro poema en galego na súa memoria. Trátase de «Na morte de Lexandro Bóveda» do poeta laxés Antón Zapata García, autor ao que consagrei a miña Tese de Doutoramento onde escribín:

«A crueza da guerra civil española e, sobre todo, a represión desencadeada polos falanxistas en terras galegas serán decisivas para que o estro poético de Antón Zapata García se volva cada vez máis comprometido. De feito, o seu poema Na morte de Lexandro Bóveda, publicado no Galicia o 27 de xuño de 1937, convértese na primeira composición en galego que evoca o asasinato do secretario de organización do Partido Galeguista».

En efecto, apareceu no Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, Bos Aires, nº 524, 27 de xuño de 1937. Publicouse precedido dun debuxo sen asinar (aínda que se atribúe a Castelao), que representa o rostro de Bóveda asasinado cunha bala na fronte. De aquí foi reproducido polo académico Xesús Alonso Montero, na Coroa poética para un mártir. 35 poemas á morte de Alexandre Bóveda (1936-1994). Vigo: Xerais, 1996. O profesor nas súas «Notas ós poemas», ademais da localización do texto e doutros datos de interese, sinala: «No verso 53 cítase, entre os asasinados, a Ánxel Fole, crenza moi estendida nestas datas». O poema de Antón Zapata tamén foi compilado por Fernández Rodríguez, Manuel (2006). Poemas pola memoria (1936-2006). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. 93-96. Velaquí o texto ao completo:

NA MORTE DE LEXANDRO BÓVEDA

Pra tí, Lexandro Bóveda
—¡irmán escrarecido,
vida próveda!—:
Con requeimantes bágoas nos ollos
e na dôr afundido,
non encontro máis verbas no contido
do noso craro idioma, que adouraste,
(¡pra maldicer aqueles que os ferrollos
de Galiza remachan noite e día,
anque tí os perdoaste,
porque eras nobre, bô e xeneroso!),
que estas verbas: ¡Non son da nosa caste
os lobicáns e os lobos da xauría
que os dreitos arrasóu do povo noso
e â túa intelixéncea aborrescía!…
¡Non é!, ¡non é! da nosa enxebre sangue
a banda de traidores,
malvados e asesiños
que â nosa terra abrangue
i-ôs seus máis caros fillos, guiadores,
asesiñaron xunto ôs seus filliños
—nas aldeias, nos montes e nos vales—
i-ô pé dos seus maores
ou xunto ôs seus igoales
—d-abós e pais, d-irmáns ou da siñora—,
e, por eles, agora,
“A CAMPANA d-ANLLÓNS”, doída, tangue
e a irmán, de BASTABALS, doída, chora!
¿Qué van ser irmáns, pra nós, os seres
que trouxeron â moura moureiría
—empúdeca, babeante, sin homía—,
non respetando nenas nin mulleres?:
¡Galegos desleigados, sin concencia,
que n-houberon cremencia
pr-aqueles bôs irmáns das nosas almas,
esgrevos lumiñals da nosa cencia
e sopostallos lus das nosas artes
das nosas forzas vivas
—¡sinxelamente calmas!—
asesiñados todos no CAMIÑO
da REDENZON das LUCES RÊDIVIVAS,
dos sagros balüartes
da Sancta COMPOSTELA
—¡Nova XERUSALEM tremente en palmas,
procramada na voz da BERENGUELA!—
e que se choran xá por todas partes,
con fraternal cariño,
por onde padricaron
e, boandanzas, cantaron
ô pé do Altar da Patria, car-ô Sole:
Quintanilla, Casal, Díaz Baliño,
Xan Carballeira, Casas, Lustres Rivas,
Xosé A. Suárez Picallo, Anxel Fole
e outros centos de irmáns non menos outos
ô corazón que os chora xa finidos:
¡Co-as balas dos traidores furacados
diante ô tráxico asombro dos petoutos
e os “Queixumes dos Pinos” abraiados!,
mouradores no ALEM, ¡non redimidos!,
e que recraman, ¡forte!, ser vengados!…
Tí fóstel-o Moisés que abreu as fontes
das riquezas da Nosa Nai Galega,
hastra agora aldraxada, magöante:
¡Pol-os necios, pechándolle ourizontes;
pol-os pillos, roubándolle a talega;
e facéndoa, os caciques, emigrante!…
¡Tí fostes, bô Lexandro, o Xesucristo
diante ô Abrente das luces do Dereito
ensinando os Camiños da Verdade
—¡car-a cara co-a lus da Dinidade!—
e, por eisí aituar, teu nobre peito,
aniñando tenruras, foi desfeito
no crime mais atrós nos homes visto!…
Tí, como os Precursores,
meresces os máis férvedos loubores.
¡No “Alem”, no “Mar dos Silenzosos”,
na “Soidade”, onde mores,
teral-o ben querer dos irmáns nosos!
¡Non-os chores, Lexandro, non-os chores
na tráxica partida!:
¡Tí seral-o Druída
oficiando no Altar do Sentimento!:
—¡Por todol-os irmáns que nos mataron
por amar o Galego Encumiamento
que agora, como outrora, nos tallaron
n-un crime xamáis visto!;
mais, como Xesucristo,
no triste camposanto…
¡¡terá Rexurdimento!!…
¡¡Santo!!… ¡¡Santo!!… ¡¡¡Santo!!!…

(Crebas, fotografía de Manuel Sendón)

Hoxe, 28 de xuño, ás 16,16 horas esta xanela aberta ao mundo fixo o seu sexto ano na arañeira no que se publicaron até hoxe 1180 anotacións ou artigos de variada xinea. Xa o teño dito, neste tempo con maior ou menor esforzo (segundo os diferentes estados emocionais ou as distintas outras obrigas de cada momento) fun achegando o meu parecer ou dando conta de acontecementos culturais e sociais, mesmo algún político, que foron do meu interese, aínda que moitos outros ficaron no tinteiro pola imposibilidade material de os atender. Como non podía ser doutra maneira tiveron preponderancia os temas literarios, nomeadamente a poesía que enche unha parte importante da miña existencia creativa e lectora.

A bitácora recibiu por parte das autoras e dos autores da nosa literatura o recoñecemento como «Mellor blogue literario» na XIII edición dos premios da Asociación de Escritores/as en Lingua Galega (AELG) 2012.

A xeito memorialístico, reproduzo novamente deseguida aquela afastada primeira anotación de saúdo que se fixo desde esta xanela. Velaquí:

Ola Mundo!

Benvido, benvida.

Neste 28 de xuño do 2011 rompe augas este blogue persoal, na acolledora casa común de blogaliza.org. Como “crebas” chegadas ás praias da Costa da Morte, este blogue irá recollendo anotacións de creación e de crítica literaria, alén doutras reflexións.

Nace o mesmo día que morre en papel o xornal Galicia Hoxe, a única prensa diaria na nosa lingua que aínda se podía atopar na rúa. Nace, daquela, porque son tempos de resistencia e de acrecentar a presenza do idioma galego na nosa sociedade e no mundo.

Aos poucos iredes lendo diversos materiais recentes ou de épocas afastadas para gozardes da lectura ou tamén para discrepardes se fose o caso.

Grazas por virdes onda estas crebas e unha aperta atlántica.

A mellor maneira de celebrar o sexto aniversario destas crebas é exhumar un texto, desta volta a que debe ser a primeira recensión da obra poética Alento da Raza (1917). No Limiar da nosa compilación da Poesía completa de Gonzalo López Abente, publicada na colección Opera Omnia de Espiral Maior, en coedición coa Fundación López Abente, sinalábase a respecto dese título:

«Foi imprimido por Xan Pérez Torres, tamén sen indicación da data. Aínda que Méndez Ferrín sinala o ano 1918 con interrogante, porén A Nosa Terra xa publica unha breve recensión na sección “Follas Novas” o 30 de xuño do 1917 e O Tío Marcos da Portela tamén o fai no “Parrafeo” núm. 10, do 7 de xullo do 1917».

Pois ben, en datas recentes, fun dar con outra recensión da que hoxe se conmemora o centenario e que se convertería no primeiro dos comentarios críticos da obra abentiana. Apareceu o 29 de xuño de 1917 na primeira páxina do número 13012 do diario ferrolán El Correo Gallego (que anos despois, en outubro de 1938, trasladaríase a Compostela para se fusionar con El Eco de Santiago). A recensión está asinada por P. F., autor que até agora non puidemos identificar.

Velaquí a recensión ao completo:

POESÍA GALLEGA

“ALENTO DA RAZA”

Don Aurelio Ribalta, prologuista del tomo de poesías del que vamos a hablar en este artículo, califica a D. Gonzalo López Abente, autor de aquel libro de versos, de poeta espilido, escorreito e ben prantado.

De apreciar son en un vate estas buenas cualidade que parecen indicadas de salud y buena presencia. Claro que esto no basta precisamente para que los versos sean buenos, pero es indudable que ayuda mucho.

Si por espilido hemos de entender discreto, estamos de acuerdo con el señor Ribalta, porque es lo cierto que Gonzalo López Abente cultiva la poesía gallega con una notable discreción. En este segundo tomo de versos que publica continúa el señor López Abente sus sanas orientaciones poéticas, si bien en Alento da Raza el poeta abandona sus preferencias líricas para dedicar su numen a temas descriptivos, épicos y a veces hasta cosmogónicos.

El señor Abente es sobrino del ilustre Pondal. No es, sin embargo, su legatario poético, ni podía serlo, porque el gran poeta de Bergantiños, que hacía versos por la misma razón que les «nacen las plumas a las alas: por un misterio lírico nacido de su ser», como dijo Salvador Rueda, se llevó al sepulcro su lira, hecha de su carne y de su espíritu.

En Alento da Raza hay acaso demasiada literatura, lo cual estorba para describir las bravas rompientes mugidoras o las furnas sombrías. Emplead mucha literatura para cantar el orballo y es seguro que os oirán como quien oye llover. Y menos mal…

No puede librarse tampoco el señor Abente de la influencia del Parnaso español moderno que le impone a veces la traducción de tópicos castellanos al dialecto muxiau.

La divina fontana de Rosalía, el torrente de Curros, las ráfagas salobres unas veces, rimosa otras, de Pondal, es algo tan del suelo, de la tierra y del alma que a veces huele a humus vegetal. En Cabanillas habla también la entraña del país nativo.

Pero esto, no obstante, el Sr. López Abente ha logrado hacer un estimable volumen de poesías, serio, discreto y sano, alejado de ese exagerado realismo, a veces un pouco fétido, a quen tan aficionados son algunos de nuestros enxebres.

Algunas poesías como O trasno, Traballo, A Panilleira, O Porvir y otras muchas se leen con gran deleite y acreditan a su autor de distinguido poeta.

P. F.

(El Correo Gallego. Decano de la Prensa Provincial. Ferrol. Año XL. Número 13012. 29 de junio de 1917)

(Fotografías realizadas con dispositivo móbil)

Sempre me interesou a poesía de Sophia de Mello Breyner, con certeza a voz que máis falou do mar na súa inmensa obra e que finou hai trece anos, o 2 de xullo do 2004. Na nosa última estadía en Lisboa sorprendeunos gratamente que os versos da poeta estivesen en varios lugares das rúas próximas ao fermoso miradouro que leva o seu nome (antigo Miradouro da Graça, freguesia de São Vicente da Graça) e do que se pode ollar a cidade vella lisboeta. Desa presenza nas rúas son as imaxes da miña propia autoría que acompañan esta breve lembranza.

Para alén diso, reproduzo os últimos parágrafos do artigo «Sophia de Mello Breyner, um nome que guarda em si mesmo toda uma vida / exemplo» que asina Teresa Carvalho no dixital Jornal Ionline e tamén un poema visual de Heduardo Kiesse baseado nos seus versos. Velaquí:

(…)
Da infância aristocrática passada no Porto, sua cidade berço, retém a sua obra poética e ficcional vivências de intensidade variável, momentos de confronto afectuoso com os seres e as coisas, ensinamentos incomunicáveis, lugares marcantes como a quinta da família, no Campo Alegre, onde hoje se encontra instalado o Jardim Botânico, mas também a praia da Granja, que lhe despertou a paixão pelo mar. Nos seus fluxos e refluxos, o mar, lugar de inteireza e via de encontro, marcou intensamente a sua produção literária, em verso e em prosa, nela ocupando um lugar central como demonstram os títulos Dia do Mar (1947), Coral (1950), Mar Novo (1958), Navegações (1983), Ilhas (1989), Búzio de Cós e outros poemas (1997), Histórias da Terra e do Mar (contos, 1984), A Menina do Mar (1958), este último um clássico da literatura para crianças e jovens que, juntamente com A Fada Oriana (1958) ou O Cavaleiro da Dinamarca (1964), começou por destinar aos seus filhos.

A frequência do curso de Filologia Clássica na Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, que decidiu abandonar em 1939, proporcionou-lhe um primeiro contacto com a civilização grega, que depois aprofundou, com olhar admirativo, nas sucessivas viagens feitas à Grécia, ao longo da vida. O fascínio pela Hélade e a sua cultura (autores, figuras históricas e mitológicas, lugares…) reflecte-se abundantemente nos seus poemas, que ora optam pela glosa de motivos helénicos, ora pela alusão fugidia.

Nos começos do seu itinerário poético – iniciado com o volume Poesia (1944) – Sophia deixou o seu nome ligado à revista Cadernos de Poesia, aí tendo estabelecido fortes laços de amizade, nomeadamente com Ruy Cinatti e Jorge de Sena com quem se correspondeu. No tempo de mordaça e de repressão que lhe coube viver, Sophia, que corajosamente se opôs ao regime ditatorial de Salazar – o «velho abutre» – sabia que «até a voz do mar se torna exílio/ E a luz que nos rodeia é como grades» (Tempo Dividido, 1959).

Co-fundadora da Comissão Nacional de Socorro aos Presos Políticos, presidente da Assembleia Geral da Associação Portuguesa de Escritores, manteve, depois do 25 de Abril, uma actuação cívica de relevo, tendo sido deputada à Assembleia constituinte pelo círculo do Porto.

Sophia deixou no Livro Sexto uma «Inscrição» justamente celebrada: «Quando eu morrer voltarei para buscar/ Os instantes que não vivi junto do mar».

INSCRIÇÃO

“Quando eu morrer voltarei para buscar
Os instantes que não vivi junto do mar”

Sophia de Mello B. Andresen

Vídeo: Heduardo Kiesse (Publicado o 1 de setembro de 2015)

Non sen tempo o diario coruñés La Voz de Galicia vén de dispoñibilizar para todo o público lector e con acceso libre a súa hemeroteca dixital, que comprende toda a súa colección de xornais diarios dende o ano da súa fundación en 1882. Desta maneira segue os pasos de xornais como o barcelonés La Vanguardia ou o madrileño ABC, que xa levaban anos a ofrecer este servizo.

A dixitalización permitiume recobrar moito material para esta sección destas Crebas que adoito chamar Memoria Literaria. E hoxe sérveme para facer lembranza dunha entrevista que me realizou en 1987, xa van trinta anos aló, o xornalista Xosé Ameixeiras (na altura correspondente do xornal para as comarcas de Soneira e de Fisterra e na actualidade Delegado da edición de Carballo) por un premio poético que recibín en Cornellà.

A entrevista publicouse o 12 de xuño de 1987, na edición de Bergantiños como daquela se denominaba, e fíxose despois de que o meu traballo intitulado «Entra na eternidade do meu soño» recibise o terceiro premio no Certame de Poesía convocado pola Asociación Cultural Galega Rosalía de Castro de Cornellà de Llobregat (Barcelona), detrás do poeta lugués Darío Xohán Cabana, que daquela traballaba e moraba en Corcubión, e do xa finado poeta guardés, aínda que nado na comarca do Ribeiro, Xosé Carlos Gómez Alfaro.

«Entra na eternidade do meu soño» xuntaba cinco sonetos, un deles co mesmo título que todo o conxunto, que anos despois e con algunhas mudanzas foron incorporados ao meu primeiro libro de poemas publicado, o sonetario Ausencias pretéritas (Espiral Maior, 1992. Finalista do Premio Esquío en 1990) e que precisamente leva un Prólogo da autoría de Darío Xohán Cabana, mestre na habelencia métrica do soneto e que tivo moita influencia sobre os meus inicios poéticos e sobre a orientación das miñas lectura naqueles anos oitenta. Na entrevista eu propio confeso que aqueles cinco sonetos supuñan a miña primeira experimentación coas formas máis clasicistas, aínda que coa linguaxe da contemporaneidade.

No ecuador da entrevista, a respecto da minoritaria lectura de poesía, afirmo «O estudante naufraga no medio do barullo dos catedráticos». Era unha mensaxe encriptada, porque tempo atrás deixara os estudos no bacharelato despois dun forte enfrontamento académico cun catedrático de Lingua e Literatura Castelá, cuxo nome non quero lembrar, que na altura era o director do Instituto de Bacharelato (hoxe IES Agra de Raíces) de Cee, mentres eu era representante do alumnado no consello escolar e militaba na organización estudantil ERGA. O conflito contra o autoritarismo do individuo en cuestión derivara en varios días de folga e no seu cesamento, e a min ´levoume a unha posterior crise persoal que me fixo abandonar os estudos nese curso, actividade que tardaría tempo en retomar.

Finalmente, na entrevista de 1987 facía unha chamada de atención sobre o feito de que ano e medio antes un relato da miña autoría «Augas de silencio» gañara o Premio de Narrativa Modesto Rodríguez Figueiredo do patronato Pedrón de Ouro e aínda estaba sen publicar, un feito que se enmendou meses despois.

Con notorio retraso sobre a data prevista, vén de saír do prelo do Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo o groso volume intitulado Manuel María, libro colectivo de homenaxe no seu día das Letras Galegas. 17 de maio de 2016, coordinado polo escritor José Estévez López, no que participan máis de 460 persoas do mundo da cultura, da política e sindical, do ensino.

Nas 594 páxinas do volume figura un soneto da miña autoría, até hoxe inédito, «Contemplación do solpor en Fisterra», que cumpría coa obriga de estar inspirado ou motivado por uns versos de Manuel María.

O meu soneto dialoga co poema «Fisterra» do seu libro Versos do lume e o vagalume (1ª ed: Galiza Editora, Ourense, 1982, portada e ilustracións de Joám Guisán Seixas; 2ª ed. testamentaria: Obra poética completa II (1981-2000), Edicións Espiral Maior, col. Ópera Prima, A Coruña, 2001), mais implicitamente tamén se dialoga con outros dous libros da súa autoría: Compendio de orballos e incertezas (1ª ed: Edicións El Correo Gallego, Santiago de Compostela, 1991, ilustracións de Xurxo Fernández) e os Sonetos á casa de Hortas (1ª ed: Edicións Espiral Maior, col. A Illa Verde, nº 29, A Coruña, 1997, limiar do propio Manuel María). Velaquí ese diálogo poético:

Cheguei a Fisterra, alí onde
o sol desmaiado e silandeiro
morre no mar como unha bágoa.

«Fisterra», Versos do lume e o vagalume.

Obra Poética Completa, II (1981-2000)

Manuel María

CONTEMPLACIÓN DO SOLPOR EN FISTERRA

Chegaches a Fisterra, para ollares nas portas
do mar da costa brava como morre o Solpor.
E foi na decadencia do seu vello esplendor
onde apareceu lonxe, ben lonxe a casa de Hortas.

E a vida, labirinto que se enche de retortas,
transcorreu ben ás présas, ferida no fulgor,
tal vítima indefensa de animal predador
ou auga que un muíño remansa nas comportas.

Chegaches a Fisterra, fin deste mundo noso,
estrema dun camiño de medieval romeiro,
con escura incerteza no fondo do teu ser.

Con ollos no horizonte fermoso e misterioso
no verso interrogaches que hai de verdadeiro
no ceo ou no inferno para Nós comprender.

(Portadas dos tres libros de Manuel María citados)

Veño de publicar unha nova colaboración con QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para publicarmos unha recensión na que se fai unha breve análise sobre «A Costa da Morte en Nova Ardentía. Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial». Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

A Costa da Morte en Nova Ardentía. Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial

O pasado venres, 30 de xuño, a bordo do barco «Joaquín Vieta» presentouse Nova Ardentía. Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial, dentro das xornadas da XIII edición do Encontro de Embarcacións Tradicionais de Galicia, que organizou en Combarro-Poio entre o 29 de xuño e o 2 de xullo a entidade Culturmar (Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial).

A revista recolle o relevo de Ardentía, que dirixía o chorado amigo Luís Rei (O Grove, 1960 – Pontevedra, 2015), escritor e bibliotecario en Cambados, a quen se homenaxea en senllos artigos do académico Francisco Fernández Rei e de Emilio Xosé Ínsua que abren esta Nova Ardentía. Ambos e dous fan parte do novo Consello de Redacción que completan o fotógrafo Manuel Sendón (de raíces na parroquia fisterrá d’O Sardiñeiro), Xaquín Lores e a portuguesa Ivone Baptista.

Nova Ardentía, coma antes o fixera Ardentía, ten entre os seus obxectivos «publicar traballos dentro do seu ámbito temático que teñan unha contrastada calidade e interese, e tentando que parte de cada número estea relacionado coa actualidade do tempo no que se pública. Normalmente publicase de xeito bianual o ano que se celebra o Encontro de Embarcacións Tradicionais de Galicia».

Entre os variados contidos de moito interese que se recollen neste número 9 da Nova Ardentía, pois séguese a numeración da revista dirixida polo finado Luís Rei, non podían faltar varias referencias á cultura mariñeira da Costa da Morte.

De feito, xa no artigo do agora coordinador da revista, o escritor Emilio Xosé Ínsua, intitulado «Luís Rei e a revista Ardentía: Unha experiencia impagábel de divulgación da nosa cultura marítima e fluvial» compendia os contidos dos números anteriores, entre os que a mención da Costa da Morte é constante. Salientamos a reprodución do relato «A mariñeira de Quilmas», de Darío Xohán Cabana, na sección «Letras da Almadraba» do núm. 4; na sección «Entrevista» do núm.1 recóllese un faladoiro con Ramón de Senande (‘Moncho da Maestra’), mariñeiro de Lira-Carnota; tamén nese primeiro número o traballo filolóxico de Francisco Fernández Rei «Andisías e rutías: mar de mar e mar de vento na Arousa e na Costa da Morte»; o artigo memorialístico «A motora dos Canedos (a alma dun barco sempre vive)» do muradán Moncho Bouzas (quen fora membro do Batallón Literario da Costa da Morte) ou as instantáneas fotográficas do muxián Ramón Caamaño, alén de todos os traballos do monográfico número 5 cando o IX Encontro se celebrou en Muros, dos que cómpre salientar «Muros e o seu territorio», de Francisco “Chisco” Fernández Naval.

Por parte, nos contidos propios desta Nova Ardentía, a Costa da Morte aparece referenciada por vez primeira na páxina 21 onde a revista rende homenaxe ao poeta e percebeiro Paco Souto (1962 – 2017) coa publicación do seu magnífico poema «Furtivos», adoito coñecido polo seu primeiro verso «A percebeira é unha illa».

Xavier Brisset Martín no seu traballo «Traíñas, xeitos, traiñeiras e tarrafas. A rendabilidade industrial contra a cultura mariñeira» relata o enfrontamento por mor do uso da arte do cerco con xareta entre os mariñeiros da Costa da Morte e as motoras das Rías Baixas e as tarrafas ártabras, pois os primeiros solicitaron a súa prohibición, que foi desestimada no verán de 1916.

Manuel Lara no artigo «A pesca da balea en Galicia» resume a presenza desta actividade nos nosos portos desde antes de 1272, data das primeiras documentacións, e sinala: «E aínda na Baixa Idade Media tamén aparece algún indicio documental da actividade baleeira en torno ao cabo Tosto (pasado Camelle e Arou, e antes do cabo Vilán), os portos de Caión e Malpica non se documentan ata o 1530, e o de Camelle no 1559». As referencias a Malpica e Caión son continuas e xa na derradeira parte do traballo asoman as imaxes e o relato sobre a actividade en Caneliñas (Cee), a quen o autor do artigo considera a primeira factoría baleeira moderna. Relata aquela primeira época, con oitenta traballadores, o posterior peche de 1927 e a recuperación por Industria Ballenera S. A. (IBSA) en 1946 até o peche definitivo en 1985, grazas a moratoria aprobada en 1982 pola Comisión Baleeira Internacional.

A Costa da Morte tamén está moi presente no artigo de Santiago Llovo Taboada «As salgaduras de Portocubelo», na parroquia de Santa María de Lira, nas que o investigador salienta que «cómpre advertir un particular feito diferencial destas salgaduras de Portocubelo respecto á práctica totalidade das que daquela existían na beiramar galega: das catro, as tres primeiras foron construídas por veciños da parroquia. A derradeira foi a única levantada por un catalán». Unha documentación exhaustiva que se acompaña de imaxes áereas e tamén das actuais ruínas dos edificios daquelas salgaduras.

Finalmente na sección «Sino de proa», que elabora o coordinador da revista Emilio Xosé Insúa e na que se dá conta da publicación de libros relacionados coa cultura mariñeira, hai unha recensión do volume de relatos Moraime, pequena vila con mar (Positivas, 2015), do muxián X. H. Rivadulla Corcón e outra da novela de Xerardo Quintiá O viaxeiro radical (Galaxia, 2015), baseada na biografía de Man de Camelle.

Benvida pois esta Nova Ardentía (que continúa a navegación da Ardentía dirixida por Luís Rei) para as persoas que amamos o mar e todo o seu inmenso patrimonio marítimo e fluvial e tamén para aqueloutras que queiran achegarse ao seu coñecemento en calquera das súas múltiples expresións.

(Capa de Luís Seoane para Decrúa)

Tal día coma hoxe, 11 de xullo, de facermos caso ao colofón do libro, publicouse póstumo en Bos Aires en 1966 o libro Decrúa. Poemas, de Gonzalo López Abente. Na lembranza desta efeméride abentiana de hai 51 anos reproduzo a breve anotación que figura no Limiar da nosa compilación da Poesía completa de Gonzalo López Abente, publicada por Espiral Maior en coedición coa Fundación López Abente e tamén o poema que lle dá título á obra.

DECRÚA (1966)

Publícase na emigración tres anos despois do pasamento do autor, con colofón no 11 de xullo do 1966, na bonaerense Imprenta López, e dentro das Edicións Muxía (1966), que dirixían o sobranceiro galeguista Arturo Cuadrado e o seu curmán Horacio Bermúdez Abente, este último escribe un pequeno prólogo que chama “Noticia” para xustificar a publicación das “cuartillas” orixinais que viñeran a parar ás súas mans.

Os editores ordenan os textos en catro partes: “Decrúa”, “Cantigas”, “Desacocho” e “Recobrados”. A datación dos mesmos vai desde 1899, o primeiro poema de López Abente “Un velorio nunha aldea”, ata dous poemas que escribiu no ano 1957.

Todos os estudosos modernos da obra de Gonzalo López Abente coinciden á hora de sinalar que Decrúa inclúe poemas vellos xunto a outros escritos na mesma época que Centileos nas ondas. A primeira recensión publícase en Lugo. Vocero del Centro Lucense de Buenos Aires, núm. 278, de setembro do 1966.

Ademais deste labor compilatorio o libro non engade nada novo sobre a liña poética de Abente e debe ser lido como complemento das súas obras anteriores.

2
DECRÚA

Xa non hai sol, foise a lua,
xa non cantan os poetas…
¡Hai que facer a decrúa
nas estradas dos planetas!

O río da noite fonda
os seus cabelos destrenza,
con duro balbor que estronda
nos abisos da fervenza.

Os perdidos viaxeiros
buscan d’aquel río os vaos.
Andan chorando os luceiros
extraviados no caos.

As chorimas amarelas,
homildosiñas de seu,
van, belidas e sinxelas,
ascendendo cara o ceu.

Pó de estrelecer, lixeiras
bagullas d’ouro, velliñas
abalando nas toxeiras
de feridoras espiñas.

Xa non hai sol, foise a lua,
xa non cantan os poetas…
¡Hai que facer a decrúa
nas estradas dos planetas!

As chorimas amarelas
soben desde o monte seu
e âs irmanciñas estrelas
abren camiños no ceu.

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para recuperar «Tres sonetos de Antón Zapata García no Día de Galiza do ano 1947», publicados no Galicia, Federación de Sociedades Gallegas, hai agora 70 anos. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Tres sonetos de Antón Zapata García no Día de Galiza do ano 1947

Na cidade de Bos Aires e no bienio 1946/1947, como tentativa de superación dos diferentes puntos de vista existentes no exilio galeguista, constituíuse organicamente a denominada Comisión Intersocietaria de Entidades Galegas, que xa viña funcionando, de feito, desde o nacemento da Irmandade Galega e do Consello de Galiza. A Intersocietaria estaba composta por delegados da activa Federación de Sociedades Galegas, dos centros Ourensán, Coruñés, Lucense e Pontevedrés, das pequenas sociedades comarcais de Betanzos e da ABC de Corcubión e, finalmente, pola propia Irmandade Galega.

A Intersocietaria xuntaba todas estas entidades máis afíns coa finalidade de conmemoraren xuntas as datas patrióticas do 28 de xuño (aniversario da aprobación plebiscitaria do Estatuto de Autonomía de 1936), 25 de xullo (día da Patria Galega), 17 de agosto (día da Galiza Mártir, en lembranza do fusilamento de Bóveda como símbolo de todas as persoas represaliadas) e o 17 de decembro (aniversario da morte do mariscal Pardo de Cela).

Antón Zapata García, o poeta de Laxe, tivo sempre unha importante participación nas celebracións das diferentes datas patrióticas, malia o precario estado de saúdo dos seus derradeiros anos, pois faleceu na cidade bonaerense o 20 de xuño de 1953. Entre os numerosos testemuños que a prensa galega da diáspora nos deixou desa implicación están os tres sonetos asinados por Antón Zapata García no Día de Galiza do ano 1947 e publicados catro días despois no Galicia, Federación de Sociedades Gallegas (Bos Aires, nº 1016, 29 de xullo de 1947), hai agora 70 anos.

Na primeira páxina da publicación da FSG aparece este tríptico de sonetos co título común Precraros Fillos de Galiza, e introducidos pola dedicatoria «Ao poeta e irmán galego Avelino Díaz», porén os sonetos teñen cadanseu epígrafe: Edoardo Pondal, Teodosio “O Grande” (Emperador román) e A Vila de Laxe.

No primeiro, que se publica precedido dun retrato a lapis de Pondal que asina Cortés, un autor descoñecido para nós, xa nomea ao vate da Ponteceso como “o bardo patriota de encumiado lenguaxe”, lembra a súa participación na creación do himno galego, compara a súa voz coa do “reberte Isaías” e remata sinalando: n-un poema inmorrente anuncióu fastos días: / ¡Virá a lus para Iberia da Nazón de Breogán!…

No segundo evoca ao emperador romano Teodosio “o Grande” (379-391 a. de C.), do que Hidacio no preámbulo da súa Crónica afirma que era oriúndo da provincia de Gallaecia e da cidade de Cauca (actual Coca, en Segovia). E que xa mencionara tamén Alfonso Daniel Rodríguez Castelao no Libro Primeiro do Sempre en Galiza [1944]: «¡Qué importa que désemos un emperador a Roma e un Papa â Cristiandade, ou que a Paulo Osorio se lle deba o primeiro Tratado de Hestoria Universal!». Teodosio foi o impulsor do catolicismo como relixión oficial do estado, perseguiu os cultos pagáns e, como sinala Zapata no último verso, morreu na cidade italiana de Milán no ano 391 a. de C.

E finalmente, o terceiro dos sonetos é unha magnífica descrición lírica da vila que o vira nacer o 26 de febreiro de 1886, con referencias tamén sociolóxicas e históricas.

EDOARDO PONDAL

Foi o bardo patriota de encumiado lenguaxe
que na ialma sentío latexar nobres dons
pra salvar a Galiza de render vasallaxe
a poderes alleos e a galegos mandóns.

Como un rexo carballo de cumprido follaxe,
na nadal Ponte-Ceso, ao pé mesmo do Anllóns,
n-unha lira de bronce, de aceirado cordaxe,
noso Hino compuxo con homéricos sons.

N-unha patria de escravos despertóu xusta arela:
de chegar a ser ceibe da opremente Castela
que a calunia, i-enxuria, e arrebátalle o pan;

i-eisímade, o poeta, cal reberte Isaías
n-un poema inmorrente anuncióu fastos días:
¡Virá a lus para Iberia da Nazón de Breogán!…

TEODOSIO «O GRANDE»
(EMPERADOR ROMÁN)

NA óurea constelación que tén a humanidade
—filósofos e artistas, sabios, bardos e santos—,
fulxente como Sirio, destácase, entre tantos,
Teodosio —¡Astro Galego!— erguendo â Cristiandade.

Da deusa Themis crênte e amante da verdade,
un manumento fixo que non sofréu quebrantos:
seu código enxugóu do povo muitos prantos…
¡e ao mundo segue enchéndoo de fonda craridade!…

No imperio e no fogar románs súas leis cumpríanse,
e, máisimo guerreiro, seus trunfos repetíanse,
da Gran Bretaña âs terras de Ourente e de Fenicia.

E homilde —igual que cando o seu solar deixara,
chamado por Graciano, e a ROMA reorgaizara—,
¡Milán vío-o morrer lembrando â Nai Galicia!…

A VILA DE LAXE

AO pê da «Arca grande», e sobre a pedra dura,
a filla ben querida dos ártabros, laxesa,
espéllase n-as ondas tranquías, coor turquesa,
pieitando os seus cabelos de ourífica finura.

De pesca e mariñeira tên a lanzal feitura,
e, de outo señorío, tamén prestanza acesa:
pol-o abolengo, pode ser céltica princesa,
pois, n-ela, de Altamira, o embrema ainda figura.

No vran, as súas praias son leitos de puntillas
enonde a siesta dormen as peixadoras quillas
sin relembrar nortadas, trebóns e furacáns;

e cando na invernía o mar morde os cantiles,
e afonda lanchas e homes, e tira côs petriles…
¡a branca vila enlóitase pol-ôs mortos laxeiráns!…

(Capa con debuxo do poeta Paco Souto, Primeiras páxinas, Nota do Autor e Colofón)

Veñen de se facer 25 anos da publicación do meu primeiro libro de poemas, o sonetario Ausencias pretéritas (Espiral Maior, 1992. Finalista do Premio Esquío en 1990), cuxa capa é da autoría do chorado amigo poeta e artista Paco Souto. A obra facía o número 5 da Colección de Poesía dirixida polo escritor Miguel Anxo Fernán-Vello, con deseño gráfico do finado Carlos Díaz Martínez, e saíu o mesmo día que o número 4, Himno verde, de Bernardino Graña, a quen coñecín persoalmente cando nos convocou o editor para asinar os exemplares que ían destinados ás persoas subscritoras da colección.

O colofón da obra subliña: «AUSENCIAS PRETÉRITAS de Miro Villar acabou de se imprimir o 18 de Maio de 1992, no 76 Aniversario da fundación en A Coruña da primeira das “Irmandades dos Amigos da Fala”», porén o libro non chegaría ás librarías até o mes de xuño, como sinala a nova publicada na edición de Carballo do xornal coruñés La Voz de Galicia, o 14 de xuño de 1992.

Nunha Nota do Autor, ao remate do libro, eu propio salientei: «Os dereitos de autor deste libro están destinados na súa integridade ao pobo de Cuba, a través da Asociación de Amistade (sic) Galego-Cubana ” Francisco Villamil”, de Compostela, como aportación do autor á necesidade de romper a inxustiza do bloqueo económico á illa». Semanas despois explicaría no citado xornal coruñés polo miúdo as razóns desa achega (20-08-1992).

A miña opera prima leva un Prólogo da autoría de Darío Xohán Cabana, mestre na habelencia métrica do soneto e que tivo moita influencia sobre os meus inicios poéticos e sobre a orientación das miñas lecturas no final dos anos oitenta cando o coñecín en Corcubión onde moraba e traballaba como funcionario do Concello, un limiar que reproduzo deseguida.

Prólogo

Este que tes nas mans, lector, e que non debías abrir por aquí, é un libro distinto de sonetos, un libro que é coma quen di unha novela contada doutra maneira. Unha novela de amor -coma case todas as novelas do mundo- onde, en vez de asistires ó desenvolvemento dunha acción, gustarás a quintaesencia dos intres condensada en endecasílabos e alexandrinos, dispostos naquela perfecta maneira que inventou hai máis de setecentos anos o Notario de Lentini para labrar a acta dos seus amores cortesáns.

Verás, xa que logo, que este libro lle imita un pouco á Vida Nova, onde as prosas narrativas engastan os poemas -sonetos, baladas e cancións- para ofrecernos a autobiografía sentimental do señor Alighieri. Pero o poeta noso vai máis alá, e prescinde, porque pode, do discurso prosaico narrativo para ofrecernos a historia espida na súa poética concisión, sen esteo ningún.

Asombra a rigorosa vontade de forma que hai neste libro, a premeditación da escritura. O poemario -mellor sería dicir “o poema”, e talvez poema épico- está composto de seis cadernos, e cada caderno ten exactamente dez sonetos; os tres primeiros cadernos labran endecasílabos, os tres derradeiros esténdense en alexandrinos; todos os sonetos do caderno terceiro comezan por un verso alleo; e a abundancia de rimas raras e difíciles é maior aquí, se mal non me engano, ca en ningún poeta galego de ningún tempo. Xa escribir sonetos quere dicir poñerse valados e cancelas e obrigarse a arar ben dreito, pero a Miro parécenlle poucos os límites que marcan os catorce versos, e inventa máis empecementos que -el ben sabe- fan as palabras brillar máis duramente, con máis exactitude.

(A min non me estraña que o Miro faga así. Cando recibo carta del, admiro dúas cousas. Primeiro, unha coidadísima caligrafía que non permite un rengolón torto nin unha letra fóra da súa correcta aliñación. E segundo, unha exactitude na expresión que refuga o coloquial anacoluto permisible e adopta tódolos adornos e recursos sintácticos do discurso público. É case inhumano escribir cartas así, marmóreas.)

E despois de acoutar os seus xeométricos territorios, vai o Miro e lévanos por camiños que non son o que parecen. Algunhas veces empeza e fálanos cun ton aparentemente sinxelo e directo, que ó lector distraído pode parecer prosaísta. Mais nós, claro, non llo queremos crer, porque en realidade estanos xostregando os ollos e o cerebro coa potente densidade das metáforas, ou como se chamen, tal pólas nunha mesta fraga pola que andamos. Pero outras veces, métenos coma tal pola pétrea maxestade de Compostela nun solemne período, e rise de nós e de si mesmo terminándoo “de onde fuxín lixeiro por non ter nin cadela”. ¡Ouh gran castrón, poesía que nos sorprende!

Este poeta sorprendente, que a ningún de nós se parece, é un rapaciño que coñecín en Corcubión, hai xa ben anos. E eu, lector, despois de anotar dúas ou tres cousas formais, tiña tantas cousas que dicir da sustancia destes poemas que non direi ningunha, por non che toller o pracer infinito da saudade.

Darío Xohán Cabana

(Reprodución do Prólogo)

O primeiro artigo sobre o poeta muxián Xervasio Paz Lestón ( Muxía, 1898 — Buenos Aires, 1977) na prensa galega que puidemos coñecer publicouno o académico Xesús Alonso Montero na súa columna no xornal coruñés La Voz de Galicia o 13 de novembro de 1994, onde citaba o breve artigo biográfico asinado por M. A. Baño na revista Alborada, da ABC de Corcubión en Bos Aires, en abril de 1979. De aí viña o meu propio coñecemento deste autor muxián, que era sinatura habitual nunha revista que puiden consultar nas coleccións privadas de Rafael Mouzo (ex-alcalde nacionalista de Corcubión), do historiador Luís Lamela ou das hemerotecas, en especial da que atesoura o Arquivo da Emigración do Consello da Cultura Galega, que houben de revisar para a elaboración da ficha que inclúe o Dicionario da Literatura Galega, volume II. Publicacións periódicas (Galaxia, 1997), coordinado pola crítica e profesora Dolores Vilavedra.

E a penas dúas semanas despois, o antropólogo muxián Manuel Vilar engadía algún novo dato aos achegados por Alonso Montero nun artigo na edición de Carballo do mesmo xornal La Voz de Galicia o 13 de novembro de 1994.

Por parte, meu irmán Rafa Vilar exhumou varios poemas que lle fornecera o chorado e finado doutor Juan Gervasio Paz Narbaiz, fillo do poeta, no texto intitulado «Novas de América: a poesía de Paz Lestón», no suplemento Revista das Letras, O Correo Galego, 2 de marzo de 1995.

Entre nós non había moito máis. Porén, durante 1996 fun discente do profesor Xesús Alonso Montero no curso de doutoramento denominado «Guerra civil (1936-1939) e literatura galega». O programa alicerzou o meu interese pola literatura galega de entreguerras e por suxestión da profesora Dolores Vilavedra decidín solicitarlle a Xesús Alonso Montero que fose o meu director da Memoria ou Tese de Licenciatura, A poesía galega de Xervasio Paz Lestón. Edición e estudo, que foi lida e defendida o 29 de xullo de 1997, perante un Tribunal que presidía o finado profesor doutor Benito Varela Jácome e polos profesores doutores Arturo Casas Vales, Francisco Fernández Rei e Dolores Vilavedra Fernández, obtendo o grao de Licenciado coa cualificación de Sobresaliente. Boa parte do texto foi publicado co mesmo título posteriormente pola finiquitada Edicións do Castro (1998), o que o fai un volume de librarías de vello.

E tal día coma hoxe, hai agora vinte anos, o 1 de agosto de 1997, o propio profesor Xesús Alonso Montero recolleu a nova no seu artigo semanal da súa sección «Beatus qui Legit» en La Voz de Galicia. Velaquí:

BEATUS QUI LEGIT

Xervasio Paz Lestón volve a Muxía

XESÚS ALONSO MONTERO

Poeta de interesante obra, non tardará en ser coñecido e valorado nos medios literarios e académicos, ata o de agora, verbo da súa obra, máis ignorantes ca desdeñosos. Trátase dun excelente poeta menos que escribiu e publicou os seus versos na Galicia Emigrante, en Buenos Aires, cidade á que chegou da idade de doce anos. De escasa fortuna, como tantos emigrantes, levaba con el o idioma das terras de Muxía, a súa patria, e nel, na súa fala natal, escribiu 183 poemas que hai tempo reclaman que unha man filolóxica os exhume, publique e examine. Esa man xa a temos desde hai tres días. En efecto, o 29 do pasado mes de xullo foi defendida na Universidade de Santiago de Compostela a Memoria de Licenciatura titulada A poesía de Xervasio Paz Lestón: edición e estudio.

O seu autor, Arximiro Villar González (Miro Villar), xa era coñecido por traballos non moi desemllantes ó presente. Miro Villar, por outra parte, é un poeta con voz e peso entre as voces poéticas de hoxe, condición esta, a de poeta, non secundaria á hora de examina-la obra doutro poeta. A súa Memoria de Licenciatura sobre Paz Lestón ten o rango e as características dunha auténtica tese de doutoramento. Así o entendeu o tribunal que a examinou o 29 de xullo.

Nado na aldea de Serantes, do concello de Muxía, no ano 1898, Paz Lestón chega en xaneiro de 1911 a Buenos Aires, onde falecerá en outubro de 1977 ós 79 anos de idade. Na súa biografía de autodidacta hai un episodio de especial trascendencia: as súas lecturas na biblioteca dun local do Partido Socialista próximo ó almacén familiar onde traballaba. Fillo lexítimo destas lecturas, a súa vida —e a súa obra— vai se-la dun progresista non alleo ó humanismo marxista. Algúns dos seus mellores versos arrincan deste humus.

Foi, con frecuencia, un poeta civil, e foino porque estaba convencido da necesidade e da utilidade dese tipo de poesía: execrou a Franco, chorou a Alexandre Bóveda, increpou o imperialismo ianqui, gabou o verbo rebelde de Curros Enríquez, cantou a Castelao… Na súa poesía había, sen embargo, outras musas. Cantou, por exemplo, os eidos matrios, que era unha forma de volver á infancia («Se canta lo que se pierde», dixo Machado). Destas páxinas, debo cita-lo poema escrito en 1948 co gallo da morte de Celestino Sar (o Seixas de Aboi), famoso regueifeiro a quen el, de neno, oíra recita-las súas brillantes improvisacións. Esas aulas —as dos regueifeiros, as da poesía dos fistores— foron a súa primeira universidade literaria.

(Faro da Punta Nariga, derradeiro construído ca Costa da Morte, da autoría do arquitecto César Portela)

Interesante e atinada proposta que o noso amigo Manuel Vilar, antropólogo muxián, escribiu para o Terra e Tempo. Dixital galego de pensamento nacionalista co título «Que facer cos faros?», e na que inclúe un verso do poeta do mar Manuel Antonio: hai un faro petando nas tebras. Velaquí o poema ao completo:

E deseguida a reprodución do artigo de Manuel Vilar.

Usos turísticos ou sociais

Que facer cos faros?

Manuel Vilar

Ante a polémica por converter algúns faros en hoteis hai que reclamar un uso social destas construcións e responsabilidade ante un patrimonio en desuso e, en casos, no abandono.

No ano 2000 publicamos unha guía dos Faros da Costa da Morte. Daquela a bibliografía sobre este tema en Galicia era máis ben escasa, como escaso era aínda o interese polo patrimonio marítimo. Uns anos despois insistimos no tema cun documental. Agora hai algo máis de bibliografía, preocupación e interese. Hoxe os faros están de actualidade, ben polo éxito masivo da iniciativa “Camiño dos Faros”, ben pola polémica de que facer con eles ou como cargarlle o morto aos concellos.

Cando empezamos o labor de investigación aínda había torreiros vivindo en tres faros da Costa da Morte. Hoxe, agás Vilán, non hai e os torreiros xa non existen, pois chámanse técnicos de sinais marítimas, unha denominación cando menos máis técnica, pero con menos carga de sentimentos, con menos pouso histórico.

Agora os faros xa non teñen que sinalar o camiño de volta aos mariñeiros, xa non son precisos para sinalar a costa, xa non son esa luz que orienta aos barcos na noite, xa non son a luz da esperanza e da confianza. Xa non son só sinais marítimas. Entón, que facemos con eles?

Os “propietarios” destas construcións son as Autoridades Portuarias. No caso da Costa da Morte case todos pertencen á Autoridade Portuaria da Coruña, agás os de Carnota e Muros, que xa miran cara ao sur e caen dentro das lindes da de Vilagarcía. Son estas entidades as responsables do seu mantemento, como tamén son responsables da perda dun patrimonio importante e que se deu co baleirado da maquinaria cando esta deixou de ser útil e da documentación que gardaban. Entrar no faro de Fisterra é un exemplo dese baleirado sen sentido da historia e do pouco respecto por unha arquitectura que foi necesaria nun pasado e ten que ser útil no presente.

Onde vai toda a maquinaria e documentación que se acumulou alí durante máis dun século? Aquí foi onde a Ruth Matilda Anderson lle ofreceron o mellor café da súa vida. Mais sempre hai unha excepción. Encontrámola en Vilán. Aquí un torreiro tivo interese en que esa maquinaria “obsoleta” quedara no lugar no que tiña prestado servizo e, hoxe, podemos ver como foi a evolución do sistema de sinalización marítima e como este foi aplicado na nosa costa.

Recoméndase aos cidadáns, por exemplo aos que aínda temos raíces no rural, que coidemos os hórreos. Pero institucións como a Igrexa ou entidades como a Autoridade Portuaria non coidan o seu patrimonio, que é de todos. Só o fan cando reciben suculentas axudas ou o privatizan. Terían que predicar co exemplo, mais non o fan, non entra nos seus principios.

Pensamos que o patrimonio ten dous valores claros: un, o de identidade(s), algo que nos identifica; outro, ten que ver co desenvolvemento. O patrimonio ten que valer para mellorar a nosa calidade de vida, pero tamén para construír algo en común. Os usos turísticos e sociais son os máis comúns á hora de buscar unha nova utilidade. O turístico os máis fácil de aplicar, tamén o que pode dar unha maior rendibilidade económica, evitar o custe do mantemento e que este non aumente co paso do tempo.

As diversas Autoridades Portuarias queren facer caixa e esquecen que o patrimonio ten outros valores, que tamén son importantes e que non son facilmente cuantificables. Se non son “rendibles” déixanos no esquecemento e no abandono. Velaí o caso do vello faro de Touriñán. Sen embargo Touriñán, forma parte da memoria das xentes do lugar. Por exemplo, os que a comezos da segunda metade do século pasado tiveron que emigrar a América ían ao faro a que un torreiro lles dera unhas leccións básicas de instrución, o mínimo para andar polo mundo. Pero tamén se facían bailes en tempos nos que había poucos espazos para o lecer e os encontros; as mulleres podían irlles vender algo ás familias dos torreiros ou facer de recadeiras, propias.

En Portugal hai algúns faros que se poden visitar. Noutros lados puidemos subir até a lanterna, e non pasou nada, e o faro estaba en funcionamento. Aquí non, está prohibido, agás que teñas recomendación. Mais as recomendacións non son propias dunha sociedade democrática. Simplemente hai que ter vontade de querer mostrar o patrimonio á cidadanía para que esta o coñeza e, a partir do coñecemento, goce del e o respecto. Iso é o que non existe, e por algo será.

O faro tamén é historia de nós, hai un faro petando nas tebras, que diría o poeta do mar. O faro identifica un territorio, é unha referencia visual que se fai emocional. E como os faros están situados en lugares de valor natural e paisaxístico, teñen que ser asociados con conceptos medio ambientais, con valores referentes á natureza e a súa conservación.

Seguramente pode que algún faro se converta nun hotel. A experiencia xa hai tempo que se dá noutras latitudes. Pero ese uso ten que ir acompañado de usos socias e vinculado ao desenvolvemento. Non se trata só de alugalo ao mellor ofertante ou ao primeiro que pasa. O patrimonio ten que ter unha xestión máis responsable e seria.

(Faro do Cabo Vilán)

(Eli Ríos nunha imaxe tirada da Fototeca da AELG. Autoría: Eduardo Castro Bal, Ollo de Vidro-ACAB, 2011)

Cabo do poeta Serxio Iglesias e de Suso Sambade, como secretario con voz e con voto, fixen parte do xurado do IV Premio de Poesía Gonzalo López Abente, convocado pola Fundación do mesmo nome. Nas últimas semanas demos cumprida lectura aos 41 orixinais presentados nesta cuarta convocatoria e, previas deliberacións, días atrás emitimos o ditame definitivo.

A acta da resolución está xa publicada no sitio web da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG). Velaquí:

Acta do xurado do IV Premio de Poesía Gonzalo López Abente

Reunido o xurado do IV Premio de Poesía Gonzalo López Abente composto polos poetas Miro Villar, Serxio Iglesias e polo secretario da Fundación Gonzalo López Abente, Suso Sambade Soneira, con función de secretario e membro activo na deliberación do IV Premio de Poesía. O xurado determina que o premio deste ano 2017 é outorgado por unanimidade ao poemario que leva por título CULPABLE co lema Gita Gogóia, obra da que é autora Eli Ríos (Elisabeth Ríos Liste).

O xurado salienta que a obra é unha lúcida reflexión metapoética que cuestiona a enunciación do eu lírico, mesmo avogando pola súa anulación, e tamén a propia linguaxe, a través dunha complexa estrutura de verso longo e con pegadas de rupturismo e experimentación contracultural e vangardista.

– Valoramos a proposta poética que é moi arriscada, tanto no aspecto formal como de contido.

– O poemario achega unha deconstrución do verso ao tempo que se ofrece unha hibridación de xéneros, no que a poesía se transmuta en narrativa, dramaturxia ou ensaio lírico.

– Consideramos atinada a inclusión de elementos de cultura popular contemporánea.

Salientar tamén que neste IV Premio de Poesía Gonzalo López Abente houbo unha alta participación, con media ducia de poemarios, dos que non se fan públicos os títulos, que o xurado considera que deberían ser publicados.

Costa da Morte 26 de xullo de 2017

Á poesía de Robert Marteau cheguei, máis unha vez, grazas á sempre impagable xenerosidade do amigo Xesús González Gómez, que vén de me agasallar coa edición bilingüe francés-español da súa obra Atlante, (Biblioteca Bitzoc, Palma de Mallorca, 1986), na tradución da poeta Nicole d’Amonville Alegría, pois pouco máis coñecía eu que non fose algún poema nunha antoloxía de poesía francesa na que a súa obra era considerada.

Robert Marteau está moi vencellado a Santiago de Compostela e ao camiño francés. Tanto e así que na súa páxina web, a súa biografía sinala a súa data de nacemento e no comentario xa se cita a peregrinaxe á nosa cidade milenaria. Velaquí ese primeiro parágrafo:

«8 février 1925: naissance à Virollet au centre de la forêt de Chizé, en Poitou, département des Deux-Sèvrs, à peu de distance du château de Dampierre- sur- Boutonne et des églises romanes de Saint Pierre de l’Isle et d’Aulnay-de Saintonge, trois monuments, entre bien d’autres, situés sur le camino francés de Saint-Jacques de Compostelle, et qui tous compteront de plus en plus à mesure qu’il apprendra à les lire ou à en interpréter l’iconographie selon la Tradition hermético-alchimique.»

A tradutora de Atlante, Nicole d’Amonville Alegría, escribe un completo Limiar sobre a biografía e a obra de Robert Marteau, do que vou anosar ao galego algúns fragmentos significativos, as parénteses son miñas:

«En 1976, Neige (a súa segunda muller a quen coñecera en Montreal, asumindo a identidade nacional quebequesa) e el viaxaron a Nova Escocia, en plena natureza salvaxe, escribiu Atlante.»

«Despois do fracaso do referendo soberanista pola independencia de Quebec, decepcionado, regresou a Franza en 1983.»

«A pintura, como a tauromaquia, é unha paixón para Marteau. Lendo a súa poesía, eu diría que logra nela o que di de Vermeer, o seu pintor preferido: “Toda a luz do día é transformada en luz espiritual, e toda luz espiritual é transformada en luz do día”. A pintura, a arquitectura e a escultura inspiráronlle libros como Travaux sur la terre (1966) -con poemas sobre Zurbarán, O Greco e Gaudí, entroutros-, os dedicados a Chagall –Sur la terre des Dieux (1967), Les Vitraux de Chagall (1972), Les Ateliers de Marc Chagall (1976)- e a súa espléndida homenaxe á pintira veneciana Venise en miroir (1987). (…) Libros máis recentes son Huit peintres (1994), Le message de Paul Cézanne (1997) e Le Louvre entrouvert (1997), este último escrito nun ano de paseos diarios ao Louvre.»

(…)

«Marteau é testemuña da Tradición primordial que axuda a comprender a lingua dos paxaros e os anxos, os mitos e as fábulas, as Escrituras e a Alquimia. Xa na súa terra natal, aprendera a descifrar os códigos esculpidos nas igrexas románicas e góticas no “camiño francés” a Santiago de Compostela. Máis tarde, constataría que os mesmos signos reaparecen desde China até África, pasando pola Amazonía. O problema do home moderno é non saber identificalos. Esa é a maldición de Babel, a confusión de lingua que non vén da súa proliferación senón do seu desacordo: a ‘desconexión do humano en relación co universo’ (Mont-Royal)»

(…)

«Nos últimos anos Marteau escribiu tres libros de sonetos –Liturgie (1992), Louange (1996) e Registre (1999), todos eles publicados polas edicións Champ Vallon-, unha forma poética á que non volvera desde Travaux sur la terre (1966). Liturgie está composto de 366 sonetos, algo así como El llibre d’Amich e Amat de Ramón Llull, quen escribiu 366 ‘Oracións’, unha para cada día do ano.»

«De Atlante, Robert Marteau ten dito desta obra que é un único poema, feito de pequenos poemas e que se compuxo ‘como un rosario’. Escrito fronte ao Atlántico, composto con versos blancos e unha métrica flexible, o autor afástase do poema para que apareza o mundo.»

E velaquí dous breves poemas de Robert Marteau inseridos na obra Atlante, o primeiro con referencias a Galiza e o segundo á cidade de Nimes, que vimos de visitar na viaxe ás terras da Provenza co Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (SemEsCom). Vai o orixinal, a tradución ao español de Nicole d’Amonville Alegría e unha tentativa de anosar os versos de propia autoría.

Jésus dit: Soyez comme le palmeur d’aiguille.
Il venait de Galice, il aimait les amers
où les Galates cultivent le pommier

Dijo Jesús: Sed como el que la aguja aplana.
Venía de Galicia, amaba el promontorio
donde los Gálatas cultivan el manzano.

(Dixo Xesús: Sede como o aplanador da agulla.
Viña de Galiza, amaba o promontorio
onde os Gálatas cultivan a maceira.)

Parmi les boulons, les carcasses d’acier,
les cimetières d’autos, s’essore l’aigle
épouilleur de vaches. D’un ciel bleu de Nîmes,
constellé, il lâche sa fiente
maintenant mêlée à la bouse sèche des pistes à bétail.

Entre pernos, esqueletos de acero,
cementerios de coches, se alza el águila
quitapiojos de las vacas. Desde un cielo azul de Nimes
constelado, suelta el fiemo
mezclado ahora con la bosta seca en las cañadas.

(Entre parafusos, esqueletos de aceiro,
cemiterios de coches, elévase a águia
quitapiollos das vacas. Desde un ceo azul de Nimes
constelado, ceiba o esterco
mesturado agora coa bosta seca nas vereas.)

Dispoñibilizamos a través de ISSUU o pdf do Feros Corvos, 1 (Inverno de 1997). Premer no centro para ollar na pantalla completa.

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para recuperar e dispoñibilizar para a lectura pública «Feros Corvos, 1 (Inverno de 1997). A revista do Batallón Literario da Costa da Morte», no seu 20 aniversario. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

Feros Corvos, 1 (Inverno de 1997). A revista do Batallón Literario da Costa da Morte

O Batallón Literario da Costa da Morte vai quedar formalmente constituído nun data simbólica, o 1 de Maio de 1996, logo dunha longa reunión nunha cafetaría de Cee, á que asistiron unha vintena de autoras e autores. O nome suxeriuno o poeta Frederico L. Santalla, inspirándose na inscrición que ocupa as pedras da Quintana, onde se fai referencia ao histórico Batallón Literario santiagués. A súa primeira xunta directiva, ou xestora, pois a entidade aínda non estaba legalizada nin contaba con estatutos, estivo formada por Miro Villar, presidente; Frederico L. Santalla, secretario; e Rafa Villar, Xandra Tedín, Modesto Fraga, Xavier Rodrigues Fidalgo e Estevo Creus. Varios dos seus membros proviñan ben do desaparecido colectivo «Un medio» de Cee, ben da aínda activa naquela altura agrupación «Arre Sentelha» das terras de Soneira. A única premisa era que os autores fosen nados ou tivesen unha forte vinculación coa Costa da Morte, franxa costeira que vai de Malpica de Bergantiños até Fisterra (aínda que de maneira circunstancial chegaron a colaborar co BLCM autores de Carnota, de Muros ou de Noia). Xurdiu co obxectivo de dar a coñecer as súas actividades e incluíu narradores, investigadores e, sobre todo, poetas. Configurouse como un movemento cultural asembleario, de carácter democrático e non elitista, que buscaba a comunicación directa cos lectores, ata o punto de que os poetas teñen realizado ducias de recitais en locais pechados ou en espazos abertos, como o palco da Festa das Carrilanas de Esteiro.

Canda toda esta intensa actividade pública, o BLCM considerou a necesidade de dotarse dun medio de expresión propio e desta maneira naceu a revista Feros corvos, que tomaba o seu nome dun coñecido verso de Eduardo Pondal e que pretendía seguir a estética das míticas revistas Resol ou Papel de Color.

O primeiro dos seus catro números publicados viu a luz en febreiro de 1997 (datado como Inverno de 1997) e a publicación distribuíase de balde. Constaba de catro páxinas a unha cor, que cambia en cada número, destinadas á creación literaria e introducidas por un Editorial. De cor azul e iniciando a portada, os dous primeiros versos do poema «Feros corvos de Xallas» do libro Queixume dos pinos, do noso poeta máis sobranceiro da Costa da Morte, Eduardo Pondal, «Feros corvos de Xallas / que vagantes andás».

Na portada hai un espazo para o Editorial, que comeza co poema que Pondal lle dedica a Curros Enríquez en Queixumes dos pinos: «Coma os corvos de Xallas vagarosos / así son os poetas vagabundos; / eles son deste mundo receosos / e buscan outras praias, outros mundos» e segue «Unha bandada de corvos vagarosos ou de poetas vagabundos, que che era a mesma cousa para o noso Pondal, está a percorrer a Costa da Morte, desde Malpica de Bergantiños até Fisterra. Eis a bandada de mergullóns, a se internaren despaciosamente nas augas da Poesía, ora quedas, ora turbulentas. Para Pondal os corvos, como os poetas, reflectían de seu a simboloxía do desexo de liberdade e vagabundaxe. E así somos Nós, os netos do bardo da Ponte-Ceso, que vimos de aniñar coas nosas palabras-enredadeiras nas pedras do Castelo de Vimianzo, nese espacio onde morou outro poeta de nós, Evaristo Martelo Paumán. O espirito da Poesía viaxa connosco e Nós, os corvos poetas, imos grallar sempre na memoria dos nosos devanceiros.»

Na mesma portada vai o poema sen título (citamos o primeiro verso) «Practicabamos gratuitamente a tolemia» de Xandra Tedín, «O poder do dragón» de Alexandre Nerium, e dous máis tamén sen título (citamos primeiros versos) «Ladrarlle á lúa» de Rafa Villar e «A nena choraba» da máis nova membro do Batallón Literario, con tan só nove anos, Eva de la Torre.

Nas páxinas interiores, na parte esquerda do folio, todos os poemas sen título (citamos primeiros versos) «Xurdiron no tempo do sono» de María Lado, «Prefiro crer» de María Canosa, «Queda tanto baleiro» de Xoán A. Moure, «Chamemos» de Suso Bahamonde, «Léva-la noite nas uñas» de Mónica Góñez e «Por sentir o sol» de Xaime Trillo, na parte dereita do folio, un relato intitulado «Variacións sobre o tema de Carrapuchiña e o lobo» de Marilar Alexandre e o relato de Xavier R. Fidalgo co título «Serpes».

Na contraportada, seis novos poemas sen título (citamos primeiros versos), «Unha caixiña de chumbo» de David Creus, «A praia é enorme» de Estevo Creus, «Quero unha saba con follas de amendoeira» de Abel Mendes, «Cando o día está gris» de Concha Blanco, «Eu fun» de Modesto Fraga e «Cargámo-las nosas arcas» de Tomás Lijó.

Alén do artigo publicado no dixital QuepasanaCosta, os textos de Feros corvos son accesibles desde hai anos na páxina web finisterrae.org. Tamén reproduzo deseguida a nova da edición de Carballo do xornal coruñés La Voz de Galicia (13/02/1997) que informa sobre o lanzamento de Feros corvos, 1. Velaquí:

(Imaxe: Pont Neuf (s. XVI-XVII) sobre o río Garona. As fotografías que ilustran esta anotación son de propia autoría)

«Da Gallaecia á Provincia Nostra. Da Gallaecia á Provincia Nostra. Viaxe á rexión da Provenza e parte da Occitania», é o título da xeira anual do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), que preside Xosé María Lema Suárez e do que fago parte, coa axeitada e eficiente organización de Chus Barbeira Pose, que nos levou a viaxar entre os días 14 e 22 de xullo polas terras provenzais dos departamentos de Bouches du Rhône e Vaucluse e polas occitanas dos departamentos de Haute Garonne, Aude e Gard.

Malia non nos acompañar nesta oportunidade, xornalista Xosé Ameixeiras, delegado da edición comarcal de Carballo do xornal La Voz de Galicia, publicou o pasado 29 de xullo unha completa crónica da nosa viaxe cultural, asinada co pseudónimo A. Lavandeira. Velaquí o seu texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

As aulas rodantes do Semescom chegaron á Provenza francesa

A entidade celebrou a súa viaxe formativa anual na busca da historia, da arte e da natureza

A. LAVANDEIRA

CARBALLO / LA VOZ 29/07/2017

As aulas rodantes do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom) puxéronse de novo en marcha. Os 49 viaxeiros da entidade acaban de regresar dun percorrido pola Provenza francesa. Despois de visitar varios fisterras europeos, este ano, o colectivo, formado na súa meirande parte por profesores e exprofesores, emprenderon o pasado día 14 unha visita á rexión gala, un itinerario cargado de historia, arte, paisaxes, literatura e momentos de ocio.

O autobús foi dereito a Tolosa (Toulouse), cidade ligada ao Camiño de Santiago. A catedral desta cidade, segundo explicou o presidente do Semescom, Xosé María Lema, ten moitas semellanzas coa de Compostela. De feito, moitos mestres canteiros traballaron en ámbalas dúas, mesmo as esculturas dos respectivos pórticos teñen as súas semellanzas. Lembrou tamén Lema que Toulouse foi a cidade que máis republicanos españois acolleu despois da guerra civil.

A segunda parada foi en Carcasona, que conserva aínda gran parte da súa arquitectura medieval. As fortificacións permanecen enteiras, pois a parte nova da cidade foi levantada sen afectar á vella. No 1209 os seus habitantes rendéronse ao cerco de Simón de Monfort ao quedaren sen auga.

Estas viaxes acaban por converterse en auténticas aulas. O desprazamento foi preparado por Chus Barbeira, mentres que Lema Suárez elaborou a documentación histórica. O exprofesor de Carballo Antón García Losada, outro asiduo, encargouse dos coñecementos xeográficos. Mentres se desprazan dun lugar a outro vanse esclarecendo os diversos aspectos científicos das terras que se visitan. Este ano, segundo explican, contaron coa inestimable colaboración de Pepe Carballude, exprofesor carballés, que lles achegou innumerables explicacións sobre o mundo romano, sobre todo cando tocaron as paradas de Nimes e Arles, nas que se conservan restos dos seus teatros e anfiteatros. «Nestas aulas rodantes -di Lema-, e mentres imos no autobús, calquera que teña idea dun tema, fala del». Con respecto a esta, como as outras viaxes, quedou moi satisfeito: «Foi moi amena».

En Arles, onde o río Ródano se divide en dous brazos, admiraron o seu pasado romano. Por aquí andou o pintor holandés Vicente van Gogh e moi preto naceu Federico Mistral, que foi premio Nobel. Tamén lle seguiron o rastro a Paul Cézanne, que foi enterrado en Aix-en-Provence. «Fomos a lugares paradisíacos, como a abadía de Senanque, con campos de lavanda en flor», apunta Xosé María Lema, para quen o percorrido en barco ata Les Calanques de Marsella constituíu un dos grandes atractivos do percorrido. Os acantilados e as calas que puideron ver son únicas, 20 quilómetros de cantís de rochas calcarias son moi difíciles de esquecer pola súa fermosura.

Como tamén lembrarán durante moito tempo a ponte de Saint Benezet, en Aviñón, onde tiveron sede sete papas. Ademais viron o pazo dos pontífices, do século XIV. Admirados quedaron, por outra banda, dos meandros das Gorges d’ Ardèche e máis do arco formado polo mesmo río, a Pont d’Arc do Ardèche, furado nas rocas calcarias.

Son moitos quilómetros e todos cheos de lugares de sumo interese, como a «paisaxe espléndida» do Sentier des ocres de Roussillon, un quilómetro de paraxes tostadas formadas por unha antiga mina. Un paseo acompañado polo concerto de chicharras, moi presentes na música ambiental de toda a Provenza rural.

Os membros do Semescom, que fan unha viaxe formativa moi amena tódolos anos, conclúen que o desta ocasión tamén foi un acerto, así como programa desenvolvido e sacan como conclusión, unha vez máis, que os franceses aproveitan «moito o seu patrimonio, protéxeno», apunta Lema: «Nós temos sitios comparables que se deixan a monte».

(As fotografías que ilustran esta anotación son de propia autoría)

A xeira anual do Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (Semescom), «Da Gallaecia á Provincia Nostra. Da Gallaecia á Provincia Nostra. Viaxe á rexión da Provenza e parte da Occitania», que nos levou a viaxar entre os días 14 e 22 de xullo polas terras provenzais dos departamentos de Bouches du Rhône e Vaucluse e polas occitanas dos departamentos de Haute Garonne, Aude e Gard, tivo unha segunda e moi completa crónica que realizou a profesora Xela Cid e que pode ler no propio sitio web do SemEsCom.

Impresións da viaxe do SEMESCOM á Provenza (14-22 de xullo de 2017)

Por Xela Cid

Un ano máis o Seminario de Estudos Comarcais da Costa da Morte (SEMESCOM) fixo a xa tradicional viaxe estival, tras nove anos consecutivos de variados destinos por Europa.

Foi un percorrido polas rexións francesas da Provenza e parte da Occitania, no sur do país veciño, que xa visitamos noutras ocasións e que sempre nos sorprende pola súa riqueza arquitectónica, histórica, cultural e natural.

Coñecer Francia polo miúdo dá para moitas viaxes pola súa gran diversidade. Disque cada rexión é distinta visual e sentimentalmente.

Temas e obxectivos

Os temas principais nesta ocasión e os obxectivos propostos  e conseguidos foron variados. O SEMESCOM fixo un achegamento durante nove días a aspectos diferentes deste sur francés.

1.- Visitar grandes cidades coma Toulouse e Marsella, e outras máis pequenas e vilas sobranceiras. En total, unhas vinte localidades, todas con características propias que as fan únicas.

Na primeira etapa da viaxe foi o encontro con Toulouse, a cidade rosa, á beira do río Garona e con arume a violeta.  Logo, Carcassonne, coa cidadela,  a maior cidade fortificada de Europa, patrimonio da UNESCO.  Axiña chegariamos á fabulosa fortaleza papal de Avignon, para gozar por unha noite do ambiente na rúa do seu famoso festival de teatro.

2.- Seguir as arterias fluviais naturais, os grandes ríos que marcan o sur de Francia: o Garona, pirenaico, que remata no Atlántico no amplo esteiro da  Gironde; e o Ródano, alpino, que vai ó Mediterráneo formando un gran delta no golfo de León.

E unha vía artificial construída no século XVII, que amosa a súa mellor cara entre Toulousse e Carcassonne: o Canal du Midi, hoxe patrimonio da UNESCO.

3.- Descubrir o legado impresionista e, sobre todo, o postimpresionista, en Aix-en-Provence, a cidade de Cézanne, coa súa montaña de Saint Victoire, e seguir os pasos de Van Gogh pola cidade de Arlès.

4.- Explorar o extraordinario patrimonio romano de Orange, co seu magnífico teatro, os anfiteatros de  Arlès e Nîmes, que dan fe da importancia da vía Domitia que unía Roma coa Galia, ou o acueduto e ponte do Pont-du-Gard, e os restos arqueolóxicos de Vaison-la-Romaine.

5.- Sentir os roteiros da lavanda atravesando os macizos calcarios como o do Luberon, na contorna da abadía de Sénanque, por Gordes e co monte Ventoux, máxima altura da Provenza, sempre ó fondo.

6.- Gozar das paisaxes mariñas, sobre todo das Calanques de Marsella, descubertas en barco, e que son unha sucesión de entrantes que forman calas, como minirrías, e que se estenden ata a pequena poboación de Cassis. Descubrir tamén, case ó final da viaxe, as marismas da Camargue.

7.- Repasar os grandes espazos naturais desta zona, con moitos os lugares protexidos de gran valor.  Chaman a atención as grandes gorxas como a do río Ardèche, que se poden admirar dende altos miradoiros, e que remata no Pont d’Arc, maxestoso arco natural sobre o río, baixo o que nos puidemos dar un bo baño.

Tamén puidemos coñecer mellor o bosque mediterráneo e a súa riqueza florística e faunística.

8.-  Profundizamos na xeografía e na xeoloxía e percorremos carreiros coma o dos ocres do Roussillon, e achegámonos á singular vila de Les-Baux-de-Provence, que, polas súas minas, deu nome á bauxita.

9.- O estado das linguas minoritarias (máis ben minorizadas) tamén é  un dos intereses deste Seminario. E aquí atopámonos co idioma occitano ou lingua d’oc, sobre a que Xosé Mª Lema nos informou amplamente, xunto cun informe sobre a historia de Occitania, con feitos tan importantes na historia universal como a cruzada contra os cátaros (iniciada en 1208), o papado de Avignon (1309-1377) ou o Cisma de Occidente (1378-1417).

10.- Os mercados locais e a gastronomía tamén son moi importantes neste paraíso mediterráneo.

Todos estes aspectos foron traballados previamente por Chus Barbeira, Xosé Mª Lema e Antón García Losada.

Despois, xa no bus, ponse en marcha a «escola rodante» coa participación activa  dos viaxeiros que completan e achegan novas informacións, xerando un ambiente cultural e festeiro realmente singular, que fai que xantemos quilómetros sen decatarnos. É o tempo das «conferencias rodantes», dos «petiscos» ou dos «provenzais», segundo por que país rodemos.

A viaxe vai chegando ó seu fin. Despois de atoparnos co Ródano varias veces, en Arlès divídese en dous brazos (o Grand Rhône e o Petit Rhône) e avanza cara o mar formando un delta para deixar os sedimentos acumulados polo camiño. Aproximámonos ó delta en Aigues Mortes, para albiscar as marismas e as salinas da Camarga, ollar canaveiras e anátidas e mercar sal e arroz. É o agasallo final do gran río francés e europeo, reserva nacional dende 1927.

Reflexións

Así xa de regreso a Galicia, chega o tempo das reflexións.

O coñecemento cada vez máis profundo de Francia permítenos contrastar con España, e, sobre todo, coa nosa Terra, Galicia, e tirar algunhas conclusións sobre temas nos que levamos un considerable atraso e que non semellan resolverse co paso dos anos.

Francia nunca deixa de sorprendernos, e esta vez vimos con claridade que este país ten unha ordenación do territorio e un aproveitamento do solo envexable, e que non pode ser froito da improvisación, algo que nós estamos lonxe de conseguir.

Chama a atención a cuberta vexetal autóctona continua ata o cumio dos outeiros e das montañas, ou nas áridas terrazas calcarias do Ardeche. Todo o relevo, todo o campo, está ordenado e aproveitado. A conservación das sebes naturais e  as agrupacións de árbores autóctonas entre os terreos de cultivo crea diversidade paisaxística e riqueza biolóxica.

Tamén é salientable a ausencia de cables aéreos á vista, de galpóns, de entulleiras e de restos de todo tipo. A falta de poboación dispersa -todo hai que dicilo- que facilita a conservación do medio.

Tamén está o tema dos incendios. Non se ve terreo queimado. Hai unha regra que define as condición de máximo risco de incendio: é a 30-30-30. Máis de 30 graos de temperatura, menos do 30 % de humidade ambiental e máis de 30 km por hora de velocidade do vento do norte. Ningún destes factores é importante en Galicia. Ademais temos unha orografía de difícil acceso. Pero arden todos os anos miles de hectáreas.

Na Provenza sorprendeunos un grande incendio, pero vimos que se estaba atallando con celeridade e múltiples recursos. Ademais aquí as temperaturas son moi altas, baixísima humidade e forte vento. Na maior parte de Francia o terreo é chairo; máis montañoso na Provenza.

A conclusión é que aínda en condicións extremas de risco o monte só arde se se lle prende lume. En Galicia é certo que temos unha dispersión de poboación enorme e unha masa forestal inmensa de árbores pirófilas, que arden con facilidade, como os piñeiros e os eucaliptos.

Polo tanto, Francia danos unha lección importante: que temos pendente unha ordenación do territorio moi urxente e un aproveitamento do monte e das terras de labor que faga que se valoren e se respecten.

Rematamos así unha fermosísima e produtiva visita a estas rexións do sur francés.

Unha viaxe sensorial onde as haxa. Funcionaron a tope os cinco sentidos. Os ollos tiveron que adaptarse á luz provenzal cegadora, ás cores pastel de Toulouse, ó azul marsellés e ós ocres de Roussillon.

O nariz adaptouse ós arumes do xabrón de Marsella, ás violetas de Toulouse e ás lavandas da Provenza e ás aromáticas do bosque mediterráneo.

O ouvido ó canto continuo e persistente das cigarras, totalmente camufladas e case invisibles

O gusto aos sabores dunha gastronomía única mediterránea e incluso taurina.

E, finalmente, o tacto ó contacto cunha natureza contundente.

E o mellor de todo o ambiente foi a complicidade entre os viaxeiros que, como dicía un deles,  “encántame todo destas viaxes, pero sobre todo os momentos de humanidade.”

Despedímonos de Francia dende Lourdes, mirando os Pireneos e recuperando a chuvia, que non vimos nos nove días.

Lembranzas e vivencias compartidas

O grupo de viaxeiros volvemos cargados de coñecementos novos, de experiencias e de vivencias compartidas; e, por suposto, de agasallos e recordos. Toca baleirar a maleta xa nas nosas casas  cun recordo imborrable deste Midi francés.

Sen dúbida o Seminario cumpriu de sobra cos obxectivos desta viaxe e recargouse de enerxía para seguir traballando pola Costa da Morte e por Galicia.

Grazas  a todos polo traballo ben feito e ós viaxeiros por gozalo e compartilo.

Outras viaxes, outros anos, outros anacos do mundo nos esperan.

Xela Cid

O 8 de agosto de 1939 tamén cadrou en martes, tal día coma hoxe, e nesa data o poeta Antón Zapata García publicaba no xornal bonaerense Noticias gráficas o artigo intitulado «O banquete da libertá en Conxo, e Pondal».

No volume Os últimos carballos do Banquete de Conxo, da autoría de Henrique Alvarellos, Xurxo Martínez González, Francisco Singul e Martín Souto (Santiago de Compostela: Alvarellos Editora / Consorcio de Santiago, 2016). O propio editor Quique Alvarellos escribe o texto «Banquete para 1500 en Buenos Aires», no que sintetiza algunhas pegadas do Banquete de Conxo na colectividade da diáspora, salientando que o Iº Congreso da Emigración Galega de 1956 escollera a data do centenario para as súas xornadas, coa celebración dun novo banquete con novos brindes como o proferido por Xosé Neira Vilas, mais tamén a súa anterior presenza nun artigo que o poeta Antón Zapata García asina en 1939 no xornal Noticias gráficas.

O texto de Zapata, que reproduzo, está recuperado na miña Tese de Doutoramento, dirixida polo profesor Xesús Alonso Montero, cuxo título foi A poesía galega de Antón Zapata García. Edición e estudo. Este traballo académico xa estaba a dispór de quen tivese interese na propia USC, aínda que nun espazo escasamente divulgado que se pode consultar nesta ligazón.

Sobre o xornal Noticias gráficas recollo un parágrafo da obra de Quijada Mouriño, Mónica (1991): Aires de República, aires de cruzada: la guerra civil española en Argentina, Barcelona: Sendai Ediciones, no que salienta que os dous diarios arxentinos máis identificados coa defensa da república española foron Crítica e Noticias Gráficas.

«En general, puede decirse que los diarios de ámbito nacional proclives a la República expresaron su definición de manera más contundente y abierta que los simpatizantes de Franco, identificados estos últimos con la postura oficial del gobierno, respaldada en la posición de Gran Bretaña y la Sociedad de Naciones a cuya influencia eran especialmente sensibles los dos grandes matutinos La Nación y La Prensa, por lo que intentaban con mayor o menor fortuna revestirse de una pátina de neutralidad desapasionada. A diferencia de estos diarios y del vespertino La Razón [más abiertamente franquista que los anteriores], los periódicos pro republicanos eran públicos y entusiastas gubernistas. Entre ellos, los más notorios e influyentes eran Crítica y Noticias Gráficas. [Enumera unha longa recensión das actividades do primeiro] (…) En los medios de la colonia española, eran afectos a los gubernistas las publicaciones Galicia, Noticiero Español y El Correo de Asturias, editados todos por diversos grupos de la colectividad».

Por parte, o artigo de Antón Zapata que vira a luz en Noticias Gráficas, Bos Aires, martes, 8 de agosto de 1939, foi reproducido posteriormente en Opinión Gallega, Bos Aires, nº 31, 19 de xaneiro de 1946. Velaquí o seu contido ao completo:

O BANQUETE DA LIBERTÁ EN CONXO, E PONDAL

Denantes d’aquel sonado banquete que se dou baixo da mesta carballeira de Conxo, onde, en irmandada amistade, estudiantes, artesáns e labregos, mariñantes e peixeiros, honoraron o abrente d-un risoño porvir galego —banquete no que o anfitrión era o cumial Pico Sagro, abesullante na lonxanía, cal un xigante Polifemo—, o vidente de Ponte-Ceso, esto é, Edoardo Pondal, xa tiña logrado un refulxente nome, non lle faltando nas súas tempas o aro de lus inicial d-unha futura santidade laica.

Mais, o verdadeiro sofrimento —aquel que se sinte na propia i-alma e no propio corpo ¡anque non deixe de sel-o aquelo outro que se refrexa en nós, escoado n-outras persoas!; o verdadeiro sofrimento, voltamos a eispresar, aínda non se afincare, adentrándose nos miolos e xemas do corazón de Pondal, deica despóis d-ese memorábel día de esgrevo rexurdimento galego.

Porque a door, a door democrática do povo, a door coscente, poucos son, verdadeiramente, os que a sinten, soio os elexidos pol-a natureza saben interpretal-a, logo de ser fideles testigos das inxustizas cometidas con aquel polos soxusgadores coma lle sucedéu e segue sucedéndolle a Galiza baixo a gadoupa insaciábel do Centralismo Unitario.

Foi, vendo cometer tamañas inxustizas contra do povo galego, que Pondal sintiuse poeta, irmán dos martirizados irmáns, poñéndose da súa veira có duro e afiado aceiro dos seus isaíacos versos revindicantes. Soio un nobre corazón como o do Solitario de Ponte-Ceso poido facer tan outo, tan fondo sacrifizo, pois fillo de nobre casa pudente, e con tíduo universitario de médeco, a regalada vida xamáis lle negaba, se quixese, os seus ridentes e mólidos favores. Mais él non quixo, que líu por aquelo que din uns seus versos do seu sucoscente:

“Tal do meu ser no fondo
levo unha lus lanzal
que d-un orixen grande
me dixen que fun xa…”

Os que o conoceron na seneitude —nós, por raís consanguiña, tuvemos esa grande e impagábel sorte—, cicáis poidan espricare o fondoso agarimo que Pondal sentía pol-o erguemento de Galiza. Refugaba ás cidades e vilas siñoriteiras, porque estas semellábanlle seren un encannamento do poider centralista. Ademáis, nado n-unha terra farturenta anque emprobecida pol-os foros e outros trabucos, vía acotío que aquela non progresaba ren, apesares dos esforzos e boa administración dos seus irmán labregos e peixeiros no pouco que o Estado lles devoltaba dos aportes, coma oprobiosa esmola.

E había algo máis na i-alma de Pondal que lle non consintíu acougamento: era o mandato da lus lanzal que, afondadamente, faláballe do seu grande orixen, da súa improrrogábel obriga de aituar como tipo representativo d-unha raza nobre e forte, a prol do melloramento da Nai Terra, pois eisí ll-o ordeaban os numens dos seus antenados dende o fondo do mais fondo do além.

El foi poeta galego, por aquelo que tan maxistralmente eispresou, refiríndose á fadal lei do canto; foi poeta pra facer restralar os seus broncíneos versos escontra dos que queren que Galiza lle sigan cantando cantos brandos, e pra que os seus fillos non desperten do seu no céltico carballal.

Mais a semente xa foi, nobre e acertadamente, ceibada n-os agros da concenza galega, a contar dende aquel día de groria do Banquete de Conxo, no cal o poeta, xunto con Aurelio Aguirre, Alfredo Brañas e outros arriscados e rebertes irmáns, estuveron preto de irse a dar c-ós seus corpos no presido hespañol de Fernando Póo, por mor —¡sabia culpa!— de unhas oitavas que, encumiando a libertade, recitóu Pondal.

Tan fondo, outo i-estenso enraigaron, fruitificando, os graus de aquela sementeira na miazosa e xogoral terra de Briganza —!a redimida anima galega xa oficiaba diante do fisterrán Ara-Solis consagratorio!— que non houbo nin hai cornecho un pouco civilizado no mundo onde non se falase e fale do rexurdimento galego. Non embargantes, o corpo da Terra Nai siguéu e segue estando aferrollado como no século XV.

Soiamentes faltaba o sacrifizo humán pra costrinxir máis avencelladamente os fruitos da xuntanza de Conxo c-ós fruitos dos simbólicos pinos do Bardo:

“Cando os duros machados
feren os altos pinos
e caen con estrondo
no chan de Bergantiños,
non caen non, en vano,
cal xigantes erguidos
sin groria e sin renome
n-os seus eidos nativos…”

Agora os seus fillos —os fillos dos homes, os fillos dos pinos— soldados da nobre causa da redenzón galega,

“… non caerán en vano
en oprobioso olvido…”

Agardemos, serea e afincadamente, o novo fruito, pois o humán sacrifizo xa se fixo e os mártires nosos, dende os Fisterras do além, dín na saudosa brétema como os pinos:

“…¡Ese… non pode, non, o duro ferro
nin a morte estinguilos!…”

(De “Noticias Gráficas”) Antón Zapata García

(Pdf do Feros Corvos, 1 (Inverno de 1997). Premer no centro para ollar na pantalla completa)

Reproduzo deseguida a entrevista realizada pola xornalista Rocío Castro Tarrío (@rcastrotarrio ) para falarmos publicada na edición edixital do Sermos Galiza, para falarmos da experiencia do Batallón Literario da Costa da Morte ao se facer o vinte aniversario da publicación do Feros Corvos, 1 (Inverno de 1997).

MIRO VILLAR, DO BATALLÓN LITERARIO DA COSTA DA MORTE

“O obxectivo último do Batallón Literario da Costa da Morte era levar a poesía a pé de rúa”

R. CASTRO. 08 AGOSTO 2017

Este ano cúmprense 20 anos da publicación do primeiro número de Feros corvos, a revista do Batallón Literario da Costa da Morte que se fundara un ano antes. E quixemos lembrar aqueles tempos de axitación poética cun dos seus protagonistas, o poeta Miro Villar, que ademais foi tamén presidente da primeira xunta directiva da asociación.

– Como xurdiu o Batallón?

– Xa había un humus, un caldo de cultivo, unha serie de colectivos que xa funcionaban na Costa da Morte, entre eles o colectivo “Un Medio” de Cee e o “Arre Sentelha” da Terra de Soneira, que estaban a funcionar de maneira autónoma. En determinado momento viuse que podiamos confluír e ampliar a base destes colectivos. E así naceu o Batallón Literario da Costa da Morte en maio de 1996.

– E a idea de crear un medio de expresión como Feros corvos?

Os primeiros meses de vida do Batallón eran moi intensos. Faciamos recitais en lugares de todo tipo, mesmo campos das festas, en bares ou alí en onde se nos convidase, en festivais antimilitaristas, onde cadrase naqueles momentos… E vimos unha necesidade de potenciar todo isto e dotarnos dun medio de expresión, polo que creamos un díptico, con catro páxinas, feito con escasos medios, en multicopia, a cor, que se distribuía de balde alá por onde iamos e nos bares da Costa da Morte. Esa era a nosa intención, chegar á maior xente posible, porque o obxectivo último do Batallón era levar a poesía a pé de rúa. Basicamente a poesía, porque a maioría eramos poetas, aínda que tamén había narradores. E aí confluiamos xente que xa tiñamos publicado, como eu mesmo, o meu irmán Rafa ou Marilar Aleixandre,  con xente que non tiña nada na rúa e que, curiosamente, anos despois ten libros publicados. Fáloche de Modesto Fraga, os irmáns Creus -Estevo e David-, Alexandre Nerium, Xaime Trillo…

– O Batallón trouxo un esplendor da poesía en movemento.

– Si, aquela era unha época -a mediados dos 90- no que non era doado publicar poesía. Era un momento similar ao de hoxe, pecháranse coleccións e non era doado conseguilo, fóra de Espiral Maior. Entón aquela era unha maneira de levar a poesía a outros lugares onde nós criamos que tiña que estar, máis a pé de rúa. Pero non era algo que inventasemos nós. Collemos experiencias anteriores doutras épocas para buscar un maior contacto co público lector.

– Coa perspectiva que dan os anos, cal cres que foi a incidencia do Batallón na vida cultural galega de hoxe?

–   Non creo que teña que ser eu quen calibre iso. Deberían ser persoas que non participaran da experiencia. Hai varios traballos sobre o Batallón que o calibran, pero na miña opinión serviu para dar voz a moita xente que estaba empezando a publicar os seus textos en follas voandeiras que con posterioridade se incorporaron ao discurso literario galego. E despois a darlle unha maior visibilidade á poesía cara ese público lector. Eu creo que eses son os dous principais éxitos do Batallón. Eu, desde logo, considérome satisfeito con que varias das persoas que participaron chegasen a ter unha obra propia consolidada. Para min iso xa xustifican os esforzos que tivemos nesta angueira.

– E como ves o estado actual da poesía na Costa da Morte?

– Nin mellor nin peor que noutras zonas do país. Hai iniciativas igual que noutros lugares e a poesía tamén está na rúa, como no Festival do Condado. É unha experiencia que é exportable e que hoxe podería ter un sentido tamén. De todas formas, eu observo que están a xurdir proxectos dun tempo a esta parte moi interesantes, como editoriais como Apiario ou Chan da Pólvora, que son pequenos pero teñen xa unha traxectoria e creo que un futuro de moita forza. Penso que é un momento moi bo para a creación poética no país, a pesar de que as grandes editoriais lle continúen a dar as costas. Por exemplo, Sotelo Blanco desapareceu do mapa e Xerais e Galaxia publican a ‘contagotas’. Pero hai xermolos de actividades, outra vez, en lugares pouco habituais coma naquela época. Por tanto, eu son optimista neste momento.

Veño de publicar unha nova colaboración en QuepasanaCosta. Diario dixital da Costa da Morte, que dirixe Ubaldo Cerqueiro, desta volta para facer unha lembranza da efeméride do 95 aniversario do xermolo da entidade ABC de Corcubión en Bos Aires. Velaquí o texto que tamén se pode ler nesta ligazón.

A fundación en Bos Aires do xermolo da «Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión» e a unificación coa «Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía»

Neste mes de agosto conmemórase o 95 aniversario da fundación en Bos Aires do xermolo da «Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión» e tamén nestas datas o 79 aniversario do proceso de unificación coa «Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía».

O historiador betanceiro Xesús Torres Regueiro, especialista á hora de estudar estas entidades, sinala que o día 26 de agosto de 1922 se fundou, en Bos Aires, a «Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión», para tratar de romper certo minifundismo polo feito de existiren varias sociedades de emigrantes da devandita comarca. En 1927, a entidade pasa a chamarse de maneira definitiva e até hoxe «Asociación Benéfica y Cultural del Partido de Corcubión», máis coñecida como a ABC de Corcubión. Porén, os inicios non estiveron exentos de atrancos, pois xa no ano 1923 sufriu a escisión dun grupo que creou a «Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía». Tras dezaseis anos de autonomía, os muxiáns volverían de novo ao seo da ABC, grazas á actitude de persoas como o poeta Xervasio Paz Lestón.

Así a todo, o proceso de fusión non foi doado, como recolle en varios números Galicia, Órgano da Federación de Sociedades Galegas. En 1935, con Paz Lestón na presidencia da SACD de Muxía, a entidade empeza unha política de cordial achegamento coa ABC de Corcubión. De feito, as dúas xuntas directivas colaboran, de maneira recíproca, para garantiren o éxito dos festivais que cada sociedade realiza. Nesa tesitura, o poeta muxián propón un proxecto de resolución para designar unha comisión encargada de xestionar un acordo coa ABC. A exposición do presidente é recibida con beneplácito pola maioría da asemblea extraordinaria convocada en novembro de 1935, se ben houbo voces que se manifestaron abertamente en contra.

Pouco despois é nomeada a devandita comisión, na que figuran o propio poeta e outros dous directivos da entidade, para formaren unha Comisión Mixta con outros tres membros da ABC. Logo de varios encontros, aproban un proxecto de fusión que se somete ao estudo e consideración das asembleas das dúas sociedades. A SCAD de Muxía celebra unha reunión conxunta de membros e ex-membros da súa directiva, na que Paz Lestón defende a unificación e por maioría deciden levar o tema a unha asemblea da entidade, aínda que xa se escoitan as primeiras voces de oposición. Finalmente, na asemblea extraordinaria do 19 de abril de 1936, logo dun debate «en un ambiente cálido y emocional por el calor y la convicción que ponían en sus palabras los distintos oradores», os contrarios á fusión conseguen rexeitar o proxecto por maioría. Nese momento, o noso poeta abandona a presidencia, renunciando a calquera cargo nunha Comisión Provisional que queda formada por cinco socios. Ademais, escribe unha durísima carta (publicada en Galicia, 465, do 26 de abril de 1936), na que sinala entre outras cousas:

La actitud de los consocios que han imposibilitado la elección de autoridades con su negativa a ocupar cargos, después de haber votado en contra del proyecto de unificación o haberse abstenido, denota en los mismos incompresión de las cosas o un cerrado egoísmo.

Así a todo, despois da tempestade vén a calma e a penas dous anos despois a fusión da SCAD de Muxía coa ABC de Corcubión vai ser efectiva. Nos números de Galicia e na propia revista da ABC, Alborada, varios textos informan da decisión tomada, por gran maioría de votos, nunha asemblea extraordinaria da primeira entidade que se realizou o 20 de marzo de 1938. Ese día xúntanse dezaseis asociados, producíndose un longo debate, despois do que se vota a proposta de fusión. Agora, o resultado vai ser de trece votos favorables e tan só dous en contra. Ademais, noméanse os tres integrantes da Comisión Mixta de Unificación. Nela figuran Rafael Pose, daquela presidente, Manuel Caamaño Leis e o poeta Xervasio Paz Lestón. A negociación é rápida e fluída, e poucas semanas despois a comisión mixta unificadora, da que forman parte tres representantes de cada entidade, aproba unhas Bases, de cinco puntos, que supoñen na práctica a integración da primeira na segunda, coa entrega do activo e o traspaso dos asociados. De seguido, convócase unha asemblea extraordinaria da ABC de Corcubión que ten lugar o 28 de maio do devandito ano, ratificando o acordo de fusión. E o 20 de agosto de 1938 celébrase unha cea «Festejando la Unificación», cun curioso menú que inclúe produtos de todos os concellos: «sardiñas asadas, de Camariñas, caldo de grelos á fisterrana, caldeirada de pulpo á muxiana, pólos asados de Cee e Dumbría, fruta surtida de Vimianzo, café, estilo de Zas e Corcubión e viños do ribeiro, branco e tinto».

A revista Alborada, da ABC de Corcubión (fundada en agosto de 1925), no nº 102, de 1938, nun artigo que leva por título «La unificación de la Sociedade de Mugía» fai público o inventario do que se fan cargo. Finalmente, no nº 103, de 1939, engaden unha relación dos socios da SCAD de Muxía que se incorporan na data da fusión, feito co que remata o longo proceso de unidade.